“A historia nacional é unha fe que precisa de reliquias”

Montse Dopico | @montsedopico praza.com

O pasado xa pasou, e non podemos volver a el, por moito que nos empeñemos. Reconstruílo é unha tarefa que se sitúa nas marxes entre a realidade e a ficción e que ten moito que ver coa literatura. Esta é unha das teses fundamentais de La invención del pasado. Verdad y ficción en la historia de España, o novo ensaio do escritor e xornalista Miguel Anxo Murado. Xa di el que non é un libro de historia. Senón un libro sobre a historia, sobre como se fai a historia e sobre as limitacións que os historiadores atopan para explicar o pasado. O seu obxectivo é cuestionar a visión da historia como verdade revelada e promover unha achega crítica e escéptica á mesma. Non desde un discurso posmoderno que cuestione a posibilidade da mesma historia. Senón desde unha perspectiva na que a metodoloxía axude a desterrar o mito. Todos os mitos, tamén o da historia como clave máxica da compresión do presente.

O libro convida o lector a ser escéptico e crítico coa historia. Mais o que di pode resultar chocante, sobre todo, para quen crea na historia como verdade obxectiva, que é algo que en ciencias sociais leva xa moito tempo discutíndose, non si?

É verdade, e eu creo que a novidade do libro é máis ben que é unha obra de divulgación. Os libros de historiografía adoitan ser non só moi académicos, senón farragosos. Falar de historiografía implica citar moitas fontes, títulos, datos… e iso fai que sexan libros densos. Ademais, a historiografía é un coñecemento que presupón outro, que é a historia. Eu escollín a historia de España porque o libro vai dirixido a un público español, pero podía ter escollido calquera outro país. Seleccionei exemplos ilustrativos, de partes da historia moi coñecidas, para non ter que pararme en dar moita explicación histórica.

A obra explica, sobre todo, como se fai a historia. Cuestiona que a metodoloxía sexa unha garantía, pero tampouco a desbota. De feito, para rexeitar mitos recorre vostede, precisamente, á metodoloxía.

O libro escolle casos extremos para que se vexan os límites que ten a historia para coñecer o pasado. Pero iso non quere dicir que a historia sexa imposible. O obxectivo é facer que o lector dubide do que lle contaron, que se decate de que é todo máis complicado. Pero non quero dicir que toda a historia se faga mal, como no caso deses casos extremos que cito. De todas maneiras, eu non nego a metodoloxía. Non é un libro que negue a posibilidade da obxectividade, senón que o que defende é unha historia cunha obxectividade maior. Porque penso que o que pasa, moitas veces, é que a historia non é o suficientemente científica. O meu non é un enfoque, nese sentido, posmoderno. Aínda que si entendo que a tendencia da historia cara a confluír coa literatura é maior que noutras ciencias sociais.

Atrévese vostede a meterse con Menéndez Pidal. Non todo o mundo o faría.

O libro precisaba un fío condutor e pensei que Menéndez Pidal era unha boa opción. El representa o canon da historia de España. E creo que o trato con cariño, malia que fale dos seus erros. É certo que conto cousas del que normalmente non se contan, pero iso non é culpa miña, senón de quen non as conta. El tiña un modo de entender a historia que non é o actual, senón que é o propio da época. Pero non por iso deixa de ser un gran sabio. El é o pai dun imaxinario da historia de España que chegou ata hoxe. É verdade que a partir dos 70, sobre todo, esa visión da historia de España comezou a cuestionarse desde o revisionismo da esquerda. Pero a min non me interesa tanto ese aspecto político como o metodolóxico e epistemolóxico, que é do que me ocupo no libro.

Dentro desa visión canónica tradicional, o do Reino de Asturias é un dos mitos fundacionais máis importantes. Fala vostede de como en documentos do resto de Europa se referían, para a mesma época, ao reino de Galicia ou de Galicia e Asturias. Isto explicouno Anselmo López Carreira. Pero son argumentos moitas veces rexeitados por “nacionalistas”.

Eu lin, coñezo ben e cito a Anselmo López Carreira, e creo que a súa obra fixo unha achega importante. Pero non estou de acordo coa proxección de conceptos modernos ao pasado. Quero dicir, que aínda que coincida o nome, a Galicia medieval non é a Galicia de agora. Non creo na idea dunha nación eterna que xa estaba aí. Non creo na nación como suxeito da historia, agás que se queira facer unha historia nacionalista, que tamén é lexítimo pero non é a miña maneira de entender a historia. Creo, ademais, que tamén se pode facer unha historia nacionalista moderna, non presentista, é dicir, que non proxecte o presente cara ao pasado. O mundo da Idade Media ten moi pouco que ver co actual, co cal nin a Galicia nin a España medievais son a Galicia nin a España de agora. O pasado é unha fantasía, unha invención, o que importa é o presente. Non ten sentido andar buscando a orixe do presente no pasado, porque o pasado é unha invención. Non podemos falar do pasado sen inventar, porque o pasado xa pasou, non podemos recuperalo.

Non ten sentido, por iso, segundo vostede, utilizar a historia nos debates políticos do presente. Un dos temas que trata no libro é o imaxinario sobre a “invasión musulmá” do 711 e a chamada “Reconquista”. Que, se cadra, si inflúen na lectura que se fai na actualidade de cuestións como a inmigración.

Olagüe cuestionou que existise a tal “invasión musulmá”. E ese tema é un bo exemplo de baleiro historiográfico: non temos nada, e como non hai documentación xurdiron teorías completamente diferentes. Conto no libro a teoría de Olagüe non porque me decante por ela, senón porque é exemplo do que pasa cando non temos datos. Olagüe especula, pero as súas conclusións non son menos sólidas que as da explicación tradicional. Foi moi criticado e, como no caso da tese tradicional, a súa é apoiada ou non, moitas veces, por motivos de carácter ideolóxico. A súa teoría é moi atractiva para quen simpatiza coas teses da Alianza de Civilizacións, do mesmo xeito que a tradicional é útil para as posturas máis conservadoras, que prefiren falar do perigo do islam radical e ese tipo de cousas. Non hai ideoloxía que acepte versións da historia que a contradigan.

Outro dos grandes mitos, relacionado co anterior, é o da batalla de Covadonga. Explica vostede como se construíu, copiando anacos de vidas da Santos, da Biblia, da historia grecolatina… Pero é un exemplo de como o mito pervive a nivel popular.

É certo que unha cousa é o debate entre historiadores ou entre xente que ten formación en historia e outra cousa é o que a xente cre. Porque a historia responde a unha necesidade, que é a de dar respostas sobre o pasado. E canto máis espectaculares sexan as respostas, máis van gustar. A historia mítica funciona, transmítese polo boca a boca, e resiste independentemente do que digan os historiadores. Pero é que tamén o que din os historiadores é, en parte, invención, literatura, ficción.

Relatos como o de Numancia, ou o do monte Medulio para Gallaecia, seguen unha mesma estrutura identificable noutros semellantes. Igual que a lenda da tormenta da Armada Invencible. En que sentido é, a historia, literatura, metáfora, relato ficcional?

Xa os historiadores romanos tiñan conciencia de ser escritores, literatos. Trataban de embelecer o pasado, malia que utilizasen datos reais. Pero é que tamén os novelistas utilizan datos reais. Tito Livio era iso, un escritor. O problema foi que os historiadores do século XVIII e XIX tomaron o que contaban os historiadores clásicos como se fose historia positivista, científica, moderna. Tamén é certo que os historiadores clásicos facían profesións de fe empiricistas, pero era, simplemente, retórica. E relatos como o de Numancia son moi útiles para entreter, teñen un valor narrativo importante. De todas maneiras, hai na construción da historia unha fronteira delgada entre datos e ficción. O historiador ten tamén que entreter e interesar ao lector, polo que é inevitable, nalgúns aspectos, esaxerar, usar frases lapidarias… e todo iso acaba producindo unha deformación dos datos. Hai historiadores que foxen disto tentando escribir só datos e datos, pero o que conseguen é facer libros áridos. O meu libro non pretende xulgar aos historiadores, senón dicir como se fai, en realidade, a historia. É normal que non sexa todo obxectivo, e non hai que sentirse mal por iso. Non hai que negar esa parte de invención, de literatura, que ten a historia. Calquera esforzo por chegar ao pasado está condenado ao fracaso, porque a realidade do pasado non se pode recuperar. O pasado xa pasou, e só nos quedan os vestixios. Como digo no libro, a catedral de Burgos é antiga, pero tamén é moderna. O pasado é inalcanzable: é máis fácil chegar a Marte, agás que construamos unha máquina do tempo, que non creo. Non podemos volver nin aos minutos que pasaron antes dos minutos que estamos vivindo.

As grandes narrativas dos Estados modernos europeos tamén coinciden. E foron parte da construción e lexitimación dos propios Estados. A visión teleolóxica da “Reconquista” ou do camiño cara á “unidade” de España, -relato no que os Reis Católicos xogan un papel fundamental-, son bos exemplos. Por que a revisión, -que se fixo-, tanto do imaxinario da Reconquista como do dos Reis Católicos non tivo o impacto que podería ter fóra do ámbito académico?

Porque, como diciamos antes, a xente rexeita a historia que non lle gusta e queda coa que lle gusta, coa que cumpre os seus propósitos. Fíxose un esforzo grande por desmitificar a figura de Isabel a Católica. Explicouse que a súa construción da unidade non foi tal, subliñouse que expulsou aos xudeus… Pero despois chega unha serie de televisión que nos di que ela realmente non quería expulsar aos xudeus, que si había dalgunha maneira un proxecto de unificación malia que se mantivesen os dous reinos por separado… Mesmo o interese pola figura de Isabel a Católica foi máis ben escaso ata o XIX, e promoveuse nun contexto no que os liberais, herdeiros das Cortes de Cádiz, trataban de xustificar a monarquía parlamentaria. Cremos a historia que queremos crer. E máis nun contexto no que existe una preocupación por parte do Estado polo tema do independentismo catalán.

De todas maneiras, non é só unha cuestión política. A Real Academia da Historia española defende, segundo comenta no seu libro, unha visión conservadora e nacionalista. Non son só os políticos. Tamén parte dos historiadores.

Si, claro. Hai tamén un interese corporativo. O prestixio dun historiador tamén depende de que favoreza unhas determinadas visións da historia, e despois tamén están as lóxicas da Universidade: a fidelidade ao mestre… Por iso non é fácil saírse dos consensos. E non estou dicindo que todos os consensos sexan falsos ou incorrectos. Tamén hai consensos válidos e fundamentados, o problema é que moitas veces é difícil saír dos que non o son, sobre todo se non tes unha liberdade para traballar. A ideoloxía inflúe moito pero tamén é un dos problemas máis facilmente detectables. A min o que me interesa máis é o problema que supón a natureza da documentación histórica: fragmentaria, incompleta, escasa, modificada, copiada… e moitas veces contraditoria. Iso por un lado, e por outro a interpretación que se fai dos documentos, sempre discutible. Porque a historia consiste niso, en escribir e reescribir. E hoxe, con internet, aínda se complica máis a cousa, porque circulan moitos documentos falsos, entón pódese defender a partir deles calquera teoría histórica.

O reducido grupo de historiadores que construíu o canon omitiu cousas, segundo salienta, como os 200 anos que van entre Alfonso X e Isabel a Católica, cuxa historia de guerras non cadraba ben coa da construción da unidade de España. O propio Alfonso X, lembra, numerou os reis anteriores segundo os seus intereses. Curiosamente, esa historia canónica confluíu, en boa medida, coa historia oficial franquista.

Cando pensamos na historia rancia do franquismo non nos decatamos, moitas veces, de que moitas cousas que se din non foron unha invención do franquismo. Xa estaban antes, pois era o que dixeran Pidal e os historiadores do XIX, malia seren liberais. Aínda que, se cadra, non son tan liberais como ás veces os seus discípulos din. Moitos elementos desta historia canónica eran válidos para o franquismo, porque era xa unha historia nacionalista. O franquismo engadiu cousas, esaxerou, pero xa estaba todo máis ou menos escrito. Claudio Sánchez-Albornoz tivo que exiliarse, pero as súas teses, conservadoras e nacionalistas, eran asumibles para o franquismo. Mesmo houbo teses de Américo Castro que o franquismo tamén aproveitou, malia a postura contraria que sostiña cara á Igrexa católica. A eclosión do nacionalismo español a raíz do Desastre do 1898 promoveu un relato histórico que fixese énfase na unidade de España e na súa antigüidade como nación. Con iso relaciónase, por exemplo, a construción da idea do proxecto imperial de Carlos V. Que é anterior ao franquismo.

Alén dos documentos, desconfía tamén vostede da pintura histórica, das reliquias e dos lugares da memoria. Por que?

Hai un perigo que está sempre, que é o do anacronismo. As reliquias poden crear a ilusión de que chegamos ao pasado, de que tocamos o pasado, pero non é certo, e nese sentido o culto ás reliquias do pasado é como o culto ás reliquias relixiosas. Non somos máis listos que as persoas que adoraban as reliquias medievais. É algo consubstancial aos humanos esa necesidade de achegarnos ao pasado. E se a Tizona do Cid se tivo como verdadeira durante tanto tempo, foi porque a historia nacional é unha fe que require de reliquias. Como digo no libro, a historia, despois de todo, é unha crenza baseada en grande medida na fe. O da pintura é distinto. O problema é que pode crear tamén a falsa ilusión de que son como fotografías da realidade. Cando non son máis que un xeito de representar, de interpretar o pasado, que tampouco está libre de falsificacións.

Salienta no libro como, co goberno de Aznar, se tentou “renacionalizar” o imaxinario español, promovendo unha visión nacionalista da historia, contra as revisións que se fixeran. Se cadra co goberno actual, co ministro Wert, ocorre algo semellante.

Ese é un tipo de batalla política que sempre houbo. E si creo que se pode establecer un paralelismo entre o proxecto de Aznar e o do goberno actual, pero por distintos motivos. No caso de Aznar, o PP gañara as eleccións por maioría absoluta, e houbo unha reacción contra o revisionismo histórico da esquerda e das historias outras nacionais. Pero o sentido de fondo era o do triunfo dun modo de entender España. Agora prodúcese un rearme ideolóxico, pero noutras circunstancias. Eu creo que pode haber un nacionalismo non historicista, que non apele ao pasado para xustificar o seu proxecto para a presente. Pero non é o caso. E pasa o mesmo co nacionalismo catalán. A min sorprendeume que no preámbulo da moción polo dereito a decidir houbese todo un conxunto de argumentos naïf sobre a historia nacional catalá, sobre a loita da nación catalá pola súa independencia… cun discurso cheo de anacronismos. A historia non ten un fin predeterminado, non é unha continuidade perfecta até o presente.

Entón, se a historia non serve para non repetir os erros, nin para entender o presente máis que dun xeito relativo, para que serve?

Para cambiar o pasado. Pero iso é moi importante. Porque todos necesitamos un pasado. Sen un pasado sentiriámonos perdidos. E necesitamos un pasado que nos permita vivir con el, cunha lóxica que nos leve cara a algo mellor. Iso se non somos vitimistas, porque entón se cadra preferimos unha historia chea de derrotas. Unha das ideas nas que insisto no libro é que o interese pola historia é algo instintivo, unha pulsión que é a mesma que anima aos científicos. Se ollas a historia da ciencia, ves que a historia da ciencia e da tecnoloxía seguiron camiños distintos. O interese do científico non é, moitas veces, práctico. É a curiosidade a que o move, o instinto. O propio prestixio da historia non deriva da evidencia empírica da súa utilidade, senón da inercia xerada no XIX, cando a educación pública obrigatoria coincide co apoxeo do nacionalismo.