''Os milleiros de vítimas do metílico ficaron esquecidas porque non tiñan poder para exixir responsabilidades''

Co xornalista Fernando Méndez debullamos o maior caso de envelenamento rexistrado no Estado español. Foi en 1963, en plena ditadura, e dos milleiros de mortes causadas o réxime unicamente recoñeceu 51. Medio século despois, as familias aínda agardan responsabilidades

B.V. sermos galiza


Cincuenta anos despois do envelenamento masivo coñecido como 'caso metílico', o celanovés Fernando Méndez semella ser o único empeñado en que os responsábeis paguen a conta por aquelas copas de licor que non era apto para o consumo humano e que matou ou deixou cegas milleiros de persoas na Galiza e no estranxeiro, malia que a ditadura non quixo recoñecer máis de 60 vítimas.

Pola súa teimosía a imprensa fala, ao fin, d@s labreg@s que perecían no rural do Carballiño ou Ribadavia pola mesma causa que mataba mariñeiros nun pobo pesqueiro de Lanzarote. O xornalista e investigador arrinca estes días a xira de presentación do seu terceiro libro, Metílico. 50 años envenenados, editado por Sotelo Blanco.

A primeira vez que se interesou por este caso foi en 1993, trinta anos despois de que acontecera. Por que?

Daquela cubría información de tribunais en Ourense. Nunha entrevista co fiscal, Fernando Seoane, díxome que fora este o tema máis importante da súa carreira. Decateime de que había moito máis que contar que unha reportaxe de fin de semana e fun turrando do fío.

O sumario estaba perdido no soto dos xulgados e nel atopei esa historia que todos os xornalistas queremos contar. Unha historia en que houbo sentenza mais que non houbo xustiza, un proceso pechado en falso que ten tres condicionantes claros: as vítimas non cobraron un peso, as penas que cumpriron os culpábeis foron moi curtas en comparación coas sentenzas e as responsabilidades que tiña o Goberno de Franco ao non controlar o tráfico e venda dunha mercadoría tan nociva non se puido dilucidar no xuízo porque non interesaba. 

Denuncia que non houbo xustiza. Sería posíbel reabrir este caso? Quen tería que asumir agora as responsabilidades?

Non sei se sería posíbel. Foi un delito contra a saúde pública, é dicir, un delito común cometido por persoas comúns e contra persoas comúns. Só se manteñen abertos delitos de lesa humanidade ou que revisten de especial gravidade. Acho que este é caso xulgado. Poderían achegarse novas probas? É complicado facelo a estas alturas. Sobre as responsabilidades, a implicación do Estado non foi posíbel avaliala daquela, no xuízo, malia que o fiscal si que solicitou documentación ao respecto. Porén, en Madrid, de maneira sutil dixéronlle que perante actos criminais desta natureza ninguén fica libre. Non me parece un argumento válido, mais foi todo o que obtivo. 

Houbo cuestións políticas polo medio tamén á hora de tapar milleiros de mortes polo metílico?

Aquí si que creo que non. Non creo que fose un tema político, senón a falta de medios unido a que a xente do rural é moi remisa a recoñecer que un familiar morreu por beber, por tomar unha copa. Tampouco vían con bo agrado que se lles practicase a autopsia. Tivo moito a ver tamén a falta de control sanitario e a ausencia de medios de comunicación tanto para ter información como para rachar co illamento que sofren as poboacións do rural.

A cifra recoñecida de mortes (51) e de cegueiras (9) é ridícula, irrisoria, case insultante. Cando o fiscal me falaba de "milleiros" eu preguntaba en base a que e el explicábamo cunha fórmula matemática: se unha copa abonda para deixar cega unha persoa ou matala, para cantas copas dan os 75.000 litros que se puxeron en circulación? Hai unha crónica daquel ano no New York Times que dicía que a inxesta de metílico deixara "limpo" o porto de Nova Iorque de indixentes. E a ese porto chegou o metílico galego.

Milleiros de mortes e o proceso xudicial máis volumoso despois do derivado do levantamento fascista do 36. Como é posíbel que non se escribise nada sobre este caso desde que se ditou a sentenza? Tanto poder tiñan eses adegueiros?

Non tiñan poder ningún. Esta é a grande incógnita que non conseguín despexar nestes anos de investigación: por que se esqueceu todo despois da sentenza. Razoei que, malia estarmos no franquismo, eran xa os últimos anos, polo que a causa non pode ser esta. O caso do metílico estaba esquecido. Un axente xudicial tivo que pór unha funda azul e reptar polo chan do soto dos xulgados para dar cun sumario de 35 quilos de peso e metro e medio de altura. A única explicación que teño é que eran as vítimas as que non tiñan o poder suficiente para seguir a exixir responsabilidades.

Para alén do testemuño do veciño de Allariz que creu ver nevar namentres quedaba cego, houbo algún outro que o marcara?

Esa é a historia que sempre conto. Cando empecei as pesquisas quixen afastarme como xornalista, mais é moi complicado porque te decatas de que, para alén do sumario, hai vidas que foron truncadas. A historia deste home marcoume. Cando me contaba como se mirou no espello e vía nevar no cuarto de baño cando en realidade o que lle pasaba era que se lle estaba a queimar o nervio óptico, que é onde primeiro ataca o metílico... aínda agora cha conto e se me pon a pel de galiña. 

Con todo, cando investiguei este tema non había internet. Hoxe teño centos de correos con historias non só da Galiza, senón tamén do estranxeiro. Os testemuños son desgarradores. Eu quixen fuxir do amarelismo e centrarme nos catro anos que contempla o sumario: de 1963 a 1967.

E todo isto aconteceu por aforrar 16 pesetas no litro do etílico.

Exactamente. Todo isto comeza polo afán desmedido de lucro. Estou convencido de que os adegueiros non quixeron matar ninguén. Pensaban que, rebaixado con auga, ninguén notaría o metílico. No banco dos acusados sentaron once persoas, dez adegueiros e a muller dun deles, de Rogelio Aguiar. A estratexia, tamén a dela, foi "todos contra Aguiar". 

Porén, Aguiar defendeuse dicindo que sabían ben o que estaban a mercar. Quen é un profesional do sector sabe que se lle venden un produto pola metade do seu prezo... algo ten. A proba é que ningún adegueiro morreu polo metílico. Da súa contorna só pereceron dous cans, que lamberan no chan uns restos de alcol.

A alarma social xerada polas mortes do metílico encheu de caveiras a ponte romana de Ourense.

Encheu, si. Eu sempre comparo este caso coa sida. Cando Rock Hudson dixo que tiña sida, nos '80, todos pensabamos que iamos morrer de sida. Non había información ningunha. A xente que morría no rural dicíase que era por aneurismas, por que lles dera "un mal"... Cando se soubo que era polo metílico e se comezou co decomiso das garrafas a granel, as adegas pechaban a eito. Nos restaurantes non se servía máis que auga. Os adegueiros pagaban anuncios nas primeiras páxinas dos xornais para lavar a súa imaxe. Os anuncios que puñan en Madrid, con fotos da ponte romana pintada con caveiras ou cartaces na porta do bar de 'Aquí véndense bebidas alcólicas que non son da Galiza' non axudaron moito tampouco.

Este é o terceiro libro que escribe. Que aporta este último respecto dos publicados en 1998, Mil muertos de un trago e Historia dun crime?

Para alén de imaxes e documentación nova do sumario, aporta unha historia que para min é fulcral, como se verá no documental no que estamos a traballar tamén --dirixido por Emilio Ruiz Barrachina. A historia da farmacéutica que o destapou todo --Elisa Álvarez Obaya-- na súa pequena botica nun pobo de Lanzarote chamado Aria. Foi ela que denunciou as mortes dos mariñeiros polo metílico. Fíxoo perante o alcalde, perante o médico, perante o xuíz. Foi moi valente tomando en conta que ao papel da muller no franquismo cómpre sumarlle que tiña vintepoucos anos, era unha moza, e que non era canaria, coas connotacións negativas que isto tiña nunha pequena poboación costeira. 

Intentaron queimarlle a botica varias veces por se atrever a denunciar, mais foi grazas a ela que se conseguiu parar o consumo, ao demostrar que as bebidas que mataban os mariñeiros chegaban desde Vigo, da Casa Lago. Así foi como se irmandaron as mortes nas Canarias coas que o médico de Cea rexistrara nas aldeas, entre os campesiños. De non ter feito ela este traballo, como se terían relacionado as mortes de mariñeiros en Lanzarote coas de labregos na comarca do Carballiño? Non habería maneira de o facer.

Hai outro libro escrito sobre o caso metílico, El reloj de cuco. Non sei se o coñece.

Coñézoo, mais non o lin.

Como sabe, escribiuno Gloria Lago, voceira de Galicia Bilingüe, "para restituír a honra da miña familia", a familia Lago. O pai e o avó foron dúas das persoas encarceradas polo envelenamento con metílico nunha sentenza que ela cualificou de "inxusta". É posíbel restituír a honra duns empresarios responsábeis de milleiros de mortes polo que vostede mesmo denominou "afán desmedido de lucro"?

Eu penso que hai dous xeitos de se achegar a esta historia, que para min é unha historia de veleno, diñeiro e morte: desde o corazón e desde o sumario. Eu escollín a segunda e fixen o libro este porque quero que sexa unha homenaxe para as vítimas, que non merecen ser esquecidas nin que se esqueza esta inxustiza.

Milleiros de vítimas que non recibiron sequera un recoñecemento social. Agardo que todos os actos que estamos a organizar coa presentación do libro contribúan xustamente a darlles ese recoñecemento e a que esta verdade incómoda saia á luz. Sobre estoutro libro? Todas as aportacións que se fagan benvidas sexan.