José Almoina, o exiliado galego ó que ninguén lembra

Intelectual galego asasinado polo ditador dominicano Trujillo. Figura minusvalorada, tanto política como culturalmente, está sendo obxecto dunha fonda revisión historiográfica.

Por Marcos Gándara Costa | Galicia Confidencial | 30/03/2013

Nunha terra de emigrados insignes como é Galicia, non todos reciben o recoñecemento que se merecen. Probablemente José Almoina sexa un bo exemplo de elo. A súa controvertida figura está a cabalo entre o descoñecemento e a repudia, polo que sen dúbida, é merecedora da revisión historiográfica da que nos últimos anos é obxecto. Mención especial ó respecto merece a obra do historiador Xurxo Martínez Crespo, ”José Almoina, Pilar Fidalgo:  Exilio. Dominicana. México”, na cal se comeza a desfacer a lenda negra que rodea a persoa deste eminente exiliado galego, e se nos presenta a súa incrible historia, digna dunha superprodución cinematográfica ou da máis revirada das novelas.

Este intelectual, nado en Lugo, republicano, masón e ligado ó partido socialista viviu unha vida de fuxida continua. Tras realizar os seus estudos de Filosofía e Letras na Universidade de Santiago, trasladaríase a Zamora en 1931 onde exercería como funcionario de correos, ademais de traballar activamente no mundo da cultura. Sen embargo, a súa traxectoria comezaría a torcerse có inicio da Guerra Civil, e cá posterior persecución iniciada polo bando nacional contra o “inimigo”, do cal formaba parte. Esta foi a primeira vez na que Almoina tivo que escapar, deixando atrás a súa muller, Pilar Fidalgo, embarazada de 7 meses, pensando que non corría ningún perigo. Pero a crueldade da maquinaria represiva bélica non entendía de tales sutilezas, polo que foi encarcerada. Trala súa posta en liberdade fuxiría xunto có seu marido a Francia, onde relataría as súas esgazadoras vivencias, publicadas baixo o título “Unha xove nai nas prisións franquistas”, obra que constituíu o primeiro testemuño directo dunha muller sobre represión franquista.

Tras esta dura experiencia, e en vista da máis que probable invasión nazi de Francia, a familia decidiu partir cara ás Américas. As opcións eran reducidas, xa que practicamente só México e República Dominicana estaban dispostos a aceptar a chegada de republicanos españois nun contexto internacional tan delicado. Almoina decantouse por un réxime brutal como o de Trujillo, do cal, pouco se sabía do noso lado do Atlántico. Chegados a este punto, é preciso explicar os motivos da interese do ditador dominicano en recibir este tipo de continxente humano. As razóns son varias. Por unha banda, tralo conflito con Haití, Trujillo tiña o claro obxectivo de mellorar a súa danada imaxe internacional. Do mesmo xeito, e debido o seu coñecido rexeitamento polas xentes de raza negra, buscaba “branquear” a poboación da súa pequena República, e o mesmo tempo e sendo posible, absorber talento, polo que a intelectualidade republicana que fuxía de España era todo un filón. Almoina cumpría todas esas condicións, ata tal punto que tras pasar por diversos cargos de responsabilidade ligados ó mundo da cultura, acabou sendo o titor persoal do descarriado fillo de Trujillo, Ramfis, e finalmente o Secretario Persoal do propio ditador. A aceptación destes cargos valeulle para que se comezase a tecer ó seu redor  unha espesa aura de colaboracionista, da que nunca foi capaz de desprenderse, e pola cal sería expulsado do partido ó que pertencía, o PSOE.

A súa imaxe quedaría fondamente danada, e nin sequera as notables actividades que realizou en contra da ditadura foron quen de resarcila. Nese sentido, na súa defensa é preciso esgrimir a imposibilidade de dar un non por resposta a un personaxe sanguinario como era o megalómano gobernante do país caribeño. Só existían dúas posibilidades, con Trujillo ou contra el, pero Almoina tiraría pola vía do medio.

Ata aquí a versión “oficial” máis ou menos encaixa. Sen embargo,  agora coñeceremos ó verdadeiro Almoina. Durante este período, polas súas mans comezou a pasar numerosa documentación oficial que lle descubriu que non era ouro todo o que relucía no goberno da illa. A súa opinión sobre Trujillo, ó cal estaba agradecido por acollelo, comezou a mudar. Debía garantir a seguridade da súa familia, pero non podía quedarse de brazos cruzados ante as brutalidades e inxustizas que observaba día a día. Así, argumentando motivos de saúde, en 1946 renunciou a todos os seus cargos, e exiliouse cá súa familia en México. Tras elo, o réxime observaríao con lupa para sempre. O lucense sabía que estar fora do país non lle outorgaba unha seguridade total, pero aínda así, só un ano despois, remitiría o seu “Informe Confidencial” as embaixadas de varios gobernos nos cales o ditador de Dominicana tiña a intención de intervir, ben directa ou indirectamente, con especial interese en Cuba e Venezuela.  Almoina era consciente de que as potencias vencedoras na Segunda Guerra Mundial non ían realizar acción algunha contra gobernos ditatoriais como os de Franco ou Trujillo, polo que el mesmo tomou cartas no asunto. Descontento cá pouca difusión do seu informe, en 1948 escribirá “Una satrapia en el Caribe, historia puntual de la mala vida del déspota Rafael Leónidas Trujillo”,  obra publicada en México baixo o pseudónimo de Gregorio Bustamante, na cal realizará a máis detallada acusación contra a o réxime de Trujillo ata ese momento.

Para a realización de dita obra, o intelectual republicano modificou premeditadamente a súa escrita, consciente de que se convertera nun sospeitoso habitual do réxime do “Chivo”, como tamén era coñecido o ditador. Do mesmo xeito, en 1950, e por consello da esposa do gobernante militar, María Martínez, cá cal tiña unha excelente relación, e en nome da cal escribiu o libro “Falsa Amistad”, (A lenda urbana di que as iniciais do título agochan ó verdadeiro autor da mesma, “Fue Almoina”), o ex secretario realizou un compendio de louvanzas baixo o título “Yo fui secretario de Trujillo”, có obxectivo de lavar a súa imaxe, eliminando sospeitas, e mostrándose como un fiel servidor do home que o acolleu. Sen dúbida, máis carnaza para os seus críticos.

Sen embargo a maquinaria do réxime xa se puxera en marcha. Neste punto emerxe a figura doutra personaxe controvertida, que se converteu case no “alter ego” de Almoina. Este non foi outro que  o vasco peneuvista, Jesús de Galíndez, do cal a posteriori se descubriu que traballaba para o servizo de intelixencia dos Estados Unidos, e cuxa vida foi levada ó cinema e a literatura. A súa relación con Almoina nunca foi demasiado positiva, ata o punto de que moitos din que el foi quen advertiu ó réxime da posibilidade de que detrás de Gregorio Bustamante, se agochase o propio intelectual galego. Algúns din que só porque cumpría có seu traballo, mentres que outros opinan que o vasco, ferventemente católico, non podía aturar a masonería do lucense. 

A pesar de elo, sería o propio Galíndez quen acabase asasinado antes, a mans dos sicarios do réxime, que o foron a buscar ata Nova York. Tras abandonar a República Dominicana, o por aquel entón, profesor da Universidade de Columbia, publicou unha obra moi similar a de Almoina, titulada “La era de Trujillo”, na que tamén levaba a cabo unha forte crítica contra o réxime de “Chapita”, alcume có que tamén se coñecía ó ditador pola súa costume de autoimporse medallas que lucía con orgullo no seu uniforme. A diferenza de Almoina, Galíndez considerábase a salvo nos Estados Unidos, mentres que o galego era consciente do risco que corría tanto el, coma a súa familia. Almoina ía ter un exemplo máis de cómo Trujillo actuaba ante o que el consideraba unha traizón a súa persoa. Así, en 1956 o que fora delegado do PNV no goberno do exilio, foi raptado no metro do país mais poderoso do mundo, e levado a forza a República Dominicana onde foi asasinado. Por máis que as autoridades llo garantisen, como ía estar seguro Almoina en México? 

A súa sorte xa estaba botada, e el era ben consciente de elo. Así, tras un primeiro intento de atentado, uns pistoleiros cubanos a soldo do réxime dominicano daríanlle morte en 1960 nas rúas de Cidade de México. Curiosidades do destino, só un ano máis tarde sería Trujillo o que acabaría asasinado a balazos. Sen embargo, como dicíamos, a súa figura segue sendo analizada a través dun halo de desconfiaza, que difumina toda a labor realizada por este gran loitador, sempre a sombra dun Galíndez que é visto como un heroe, e ante o que Almoina non parece máis que un aproveitado. En palabras do historiador Xurxo Martínez Crespo, “Almoina é un perdedor por partida dobre. Perde a guerra, e no exilio dominicano vese na obriga de aceptar ese cargo por protexer a súa familia”. Só na nosa man está evitar que sume una derrota máis a súa fonda bagaxe, tentando conseguir que lle gañe a batalla ó tempo e a historia, para que sexa recordado como o que foi, un home xusto e honrado, que se puxo en perigo por loitar no que cría.