Co alzamento
fascista do 18 de xullo do 1936, comeza en Galicia unha tremenda etapa de
xenocidio e terrorismo de Estado. Miles de persoas foron asasinadas,
encarceradas ou tiveron que marchar ao exilio. E, as mulleres, non foron unha
excepción. Esta é a historia das represaliadas en Vigo.
Por Lois
Pérez Leira | Vigo | 08/03/2014 Galicia Confidencial
Segundo
algúns historiadores a cifra de asasinados chegou ás 30.000 persoas. Galiza
estaba baixo ou dominio de “Atila” e a barbarie estaba bendicida pola “Santa
Igrexa Católica. No noso país e non resto do Estado habilitáronse numerosos
campos de concentración, onde se amoreaban miles de presos, condenados sen
posibilidade ningunha de defensa: Camposancos, Ribadeo, Cedeira (fabrica de
salgaduras), Betanzos, Muros, Rianxo, Cuartel de Figueirido, Mosteiro de Oia,
Illa de San Simón...
En Vigo
separadamente do cárcere dos xulgados, na rúa do Príncipe, estaba o Frontón, na
rúa Maria Berdiales, que foi habilitado especialmente, debido á necesidade de
situar aos centenares de simpatizantes da República.
Co golpe de
estado fascista as mulleres que militantes na Fronte Popular e que foran
condenadas inxustamente, “consideradas perigosas”, eran enviadas ao
cárcere–convento de Saturrarán, que estaba situado entre Motrico, Concello ao
que pertence, e Ondárroa, equidistante de ámbalas dúas, pouco máis dun
quilómetro, non mesmo linde entre as provincias de Guipúscoa e Biscaia.
Flora de
Deus Rodríguez
Flora de
Deus Rodríguez, era oriúnda de Padrón e residente en Vigo. Como outras
traballadoras da conserva, saíron á rúa a defender ao goberno da Fronte
Popular. O seu marido Agustín Leira era dirixente sindical e comunista.
O 19 de
xullo as noticias dos xornais salientaban a gravidade dos acontecementos. Os
partidos obreiros e os sindicatos convocan a un paro xeral para o día seguinte.
Entrementres o día 20 o Capitán Antonio Carreró con 40 ou 50 homes armados
percorre varias rúas da cidade de Vigo coa fin de chegar á Porta do Sol, para
ler o bando militar que declara o Estado de Guerra. Cando chegan os soldados o
xentío, que segue o traxecto dos militares, berra consignas e vivas a favor da
IIª República. Algún que outro soldado responde aos vivas. Mentres o Capitán
Carreró, con aire provocativo, le o bando, onde deixa claro que o comandante da
Praza militar Felipe Sánchez toma partido polos sublevados. A indignación foi
tremenda entre os asistentes á concentración. Comezaron os berros e os
forcexos. Un dous traballadores intenta arrebatarlle o bando ao Capitán
Carrero. Produciuse unha situación de gran tensión e o militar ordena que se
abra fogo contra a multitude indefensa. Así comeza a matanza da Porta do Sol. A
xente sen armas intenta refuxiarse nos edificios próximos ou nas rúas adxacentes.
Flora e
Agustín tamén estaban na Porta do Sol, enfrontándose ao pelotón de soldados,
que tomaban militarmente Vigo. Aínda lembro a voz emocionada da miña avoa
Flora, cando contaba como ela e outras mulleres insultaban a aqueles soldados,
que facían fogo contra a multitude e como con outras compañeiras abrían a súas
camisas, mostrando o peito, berrando. Tirade covardes.... tirade! Tirade contra
o peito. Alí naquela heroica resistencia perdían a vida traballadores, anciáns
e mozos, entre eles Lenin Moreda Vázquez que con 15 anos caeu asasinado polas
balas do Capitán Carreró.
Malia á
resistencia que se realiza nos Choros na “Rusia Pequena” a falta de armas
determina a caída de Vigo.
Flora
entrementres é delatada os primeiros días do alzamento por unha veciña do
barrio, que informa á Garda Civil que tiña escondidas unhas bombas e unha
bandeira vermella. A Garda Civil non se fixo esperar, organizou un forte
dispositivo policial para deter á “perigosa vermella” e desenterrar as bombas
que estaban nun campo do Toural. O grupo de policías e membros da Garda Civil
do Posto de Teis, encabezado polo Garda Primeiro Jesús Ayos, foi ou encargado
da detención. Logo de longas indagatorias e ameazas foi trasladada ao cárcere
de Vigo onde foi xulgada por un tribunal militar.
Logo de
varios días de estar detida notifícaselle que ou día 8 de setembro comezaría o
Xuízo Militar por Rebelión.
No xuízo é
acusada de ser coñecida como “furibunda antifascista”, habéndoselle instruído
atestado pola Garda Civil de Teis, porque no momento de detela foille atopado
no seu domicilio unha camisa azul e un pano vermello, que adoitaba poñer para
mitins e propaganda Marxista”.
Urania
Mella
Urania Mella
era filla do pensador anarquista Ricardo Mella. Urania estaba casada con
Humberto Solleiros o que era presidente do Centro Cultural Deportivo de
Lavadores. Daquela directiva non se salvou ninguén. Ou foron condenados a morte
e fusilados, ou apareceron asasinados pola Falanxe e tirados nalgunha cuneta
para impoñer o terror. Urania era membro da Directiva da Organización das
Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que en Vigo estaba integrada tamén por
Carmiña de Miguel (posteriormente morta non Bou Eva; Purita Garrido, filla do
Alcalde de Vigo e afiliada ás Mocidades Socialistas Unificadas. Tamén Urania
pertenceu ao Socorro Vermello).
Non sumario
da súa causa di textualmente:
“Esta muller, é persoa dunha moralidade que
deixa bastante que desexar por canto en moitas ocasións regresaba a casa a
altas horas da noite, probablemente dalgunha reunión de carácter extremista.
Segundo manifestan unanimemente as persoas que a coñecen tiña completamente
abandonados aos seus fillos e sentía por eles pouco afecto, ensinándolles as
doutrinas marxistas polo que en diversas ocasións oíaselles gritos de UHP e
cantar a internacional. Polo que se refire á actuación política da Urania, foi
quizais en Vigo a muller que con máis exaltación propagou as doutrinas
Comunistas nos últimos tempos da Fronte Popular, sendo a organizadora do grupo
de Mulleres Antifascistas, concorrendo a todas as manifestacións e
concentracións de Mocidades Femininas deste carácter, en formación e vestindo
camisa azul e as insignias da fouce e o martelo, revolucionando ás mulleres de
Lavadores” Logo continua “Foi vista no balcón da casa cun pano encarnado dando
instrucións a diversos raparigos que por alí estaban, cando se tiroteaba xa el
exercito desde a barricada do Calvario, a onde se supón que foi Urania para
organizar a defensa en devandito lugar, acompañada do seu marido”.
Urania Mella
e Humberto Solleiro foron sentenciados a morte ou 17 de outubro de 1936. Na
sentenza Urania é acusada por pertencer a distintas asociacións de mulleres, a
sentenza di:
“As organizacións revolucionarias
alcanzaron nos últimos tempos unha especial importancia unha chamada Agrupación
de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo”.
Logo
continua:
“Nesta Agrupación de Mulleres
Antifascistas, tivo especial intervención a procesada Maria Urania Mella
Serrano, quen exercía o cargo de Tesoureira - Contadora da súa Xunta
Directiva”.
Termina
dicindo: “Que o día vinte de xullo, Urania Mella, que vivía no barrio de
Lavadores, a cuxos veciños cara a especial obxecto das súas propagandas, en
cuxo barrio cobraba as cotas de quen pertencían á agrupación antes citada, foi
vista en compañía do seu marido á porta dun dos locais de sociedades
socialistas, onde se repartiron armas, e aínda hai testemuñas que afirman que
lla viu a media tarde, cando Lavadores era dominado polas turbas marxistas,
entre os grupos armados que estaban nas barricadas por aqueles lugares”.
Solleiro foi
fusilado e a Urania, conmutáronlle a pena de morte, pola de trinta anos de
presidio en Saturrarán.
Urania, e
Flora coñecéronse no cárcere de Vigo, alí fixéronse amigas. Ambas as dúas tiñan
orixes moi distintas. Urania era unha persoa culta, filla dunha familia
acomodada. Gustáballe pintar nos momentos que lle permitían os quefaceres do
fogar e a súa militancia. Mentres que Flora apenas sabia ler e escribir. Pero a
súa conciencia de clase levábaa a participar activamente dos ideais comunistas.
Naquel
cárcere de Vigo coincidiron moitas mulleres entre elas Concepción Corral muller
de Blein Budiño, quen fora o primeiro alcalde da Segunda República. Mentres o
seu marido era condenado a morte e agonizaba dun cancro terminal, detíñana,
humillábana e expropiábanlle as propiedades da rúa Carral. Tamén estaba con
elas Purita de 18 anos filla do ultimo alcalde de Vigo, Martínez Garrido e
Maria Araujo dirixente das traballadoras da conserva de Vigo.
Maria
Purificación Gómez González
Naquel
cárcere, tamén coincidiron con Maria Purificación Gómez González, alcaldesa da
Cañiza. Maria fora a primeira muller alcaldesa de Galiza. Era oriúnda de Belmez
(Córdoba). Filla dun enxeñeiro Cordobés que traballaba no ferrocarril. A súa
nai era galega orixinaria de Caldas de Reis.
Por motivos
profesionais, o seu pai trasládase a Vigo con toda a familia. Nesta cidade
Maria vive a súa adolescencia e mocidade. Tamén termina os seus estudos de
mestra e inicia a súa actividade poética. Coñece ao seu marido José Ares
Sánchez, mestre nacional. Casan e establécense na Cañiza, onde terán catro
fillos.
Cando son
convocadas as eleccións do 16 de febreiro, Maria preséntase pola Fronte
Popular, en representación de Esquerda Republicana. O 14 de marzo, é elixida no
pleno municipal como alcaldesa da súa vila.
Poucos meses
despois desátase a traxedia. O 18 de xullo chega a noticia do levantamento
militar. O día 20 a alcaldesa recibe un telegrama do gobernador de Pontevedra
pedíndolle que faga unha requisa de armas e que envíe voluntarios a defender a
capital provincial. Outro grupo é enviado a reforzar a resistencia de Vigo. O
21 as forzas da Compañía de Asalto de Pontevedra entran na Cañiza e Maria é detida
e levada á prisión de Ribadavia. Logo será trasladada ao cárcere de Vigo para
ser xulgada. O 10 de outubro o consello de guerra a condena xunto a varios
militantes socialistas da Cañiza á pena de morte. O día 11 alega estar
embarazada. Mentres o seu marido é detido e levado á Illa de San Simón. O 2 de
novembro Maria envíalle unha carta a Franco pedíndolle clemencia. O día 13 de
decembro chega á Coruña a conmutación da condena pola reclusión perpetua.
Josefa
Gacia Segret
Entrementres,
non cárcere de Vigo Maria integrar ao grupo de “mulleres perigosas” que están á
espera de ser trasladadas a Saturrarán. Alí nace a profunda amizade con Urania
e tamén con Flora. Por eses días chega ao cárcere, desde Tui a mestra Josefa
García Segret. O seu compañeiro Hipólito Galego Camarero, tamén mestre en
Forcadela, foi un dous puntais da resistencia en Tui. Nesta cidade foi onde
máis días durou a resistencia ao levantamento militar. Coa entrada das forza
fascistas Hipólito marcha a resistir ao monte, onde é detido xunto a cinco
guerrilleiros e asasinado durante os primeiros días de outubro de 1936. Josefa
foi detida e xulgada en Vigo en xaneiro de 1937 e condenada a morte.
Desesperada, intenta simular estar embarazada, para salvar a súa vida. Un feito
casual a salva do fusilamento: Será o medico Darío Álvarez Blázquez o encargado
de facerlle a revisión. Poucos meses antes o seu pai Álvarez Limeses (cuñado de
Alexandre Bóveda) seria asasinado pola súa militancia galeguista. Darío
Álvarez, mantivo o segredo do falso embarazo ata que chegou o tan ansiado
indulto.
Mentres, non
Convento de Saturrarán fanse os preparativos para convertelo nun campo de
concentración, en Vigo ducias de mulleres pasan polo cárcere en condicións
inhumanas. En xaneiro de 1938 foron trasladadas as primeiras presas onde se
atoparon cos edificios espidos, desprovistos de calquera clase de mobiliario.
Tendo que comer e durmir non chan. Desde Vigo foron trasladadas en tren. Alí
esperábanas centos de mulleres de todo ou Estado, moitas eran militante do PNV.
Outras
galegas desde outras partes do pais foron levadas a este inferno, onde varias
das nosas paisanas deixaron a súa vida, do mesmo xeito que os seus pequenos
fillos, que foron criados en cativerio.
Isabel
Rios
Con María,
Flora, Urania e Josefa tamen estivo Isabel Ríos.
Isabel vivía
en Curtis co seu marido Manuel Calvelo. Durante ou alzamento militar, tentan
organizar a resistencia, os dous eran destacados militantes comunistas da zona.
O 5 de agosto foron detidos e levados ó cárcere de Santiago. O 19 de decembro
un Consello Militar condénaos a morte
Isabel narra
en forma dramática os seus derradeiros momentos xunto ó seu marido no cárcere:
“Xa estamos condenados a morte; ós cinco
días, polo tanto o día do Nadal cumprirase a sentenza; seremos fusilados.
Calvelo di que para salvarme simule un embarazo; el poderá conseguir dous
médicos que certifiquen, cando menos dúbidas, sobre o meu estado. Ante isto
tería que suspenderse a execución, e entrementres moitas cousas poderían pasar,
entre elas as de gañar a guerra, ... Pero eu non quero de ningún xeito;
paréceme unha inmoralidade botar man da facultade de ter fillos para
salvarme...se me salvaba! Prefería morrer con Calvelo. Co do embarazo aprazaría
o cumprimento da sentenza e pasado o tempo, tería que morrer soa... non, iría
con el!...”.
Aquelas
horas foron terríbeis, cada minuto parecía un século. Aquela tarde cóntanos
Isabel:
“Despois da cea, antes de que me pechen na
miña cela, pido permiso ó director para despedirme dos outros condenados a
morte, pois Calvelo e eu fomos os primeiros en ser xulgados nesa quenda,
enténdese que seriamos os primeiros en ser executados. Despídome cunha aperta
de cada un dos meus compañeiros, que serían fusilados nos días seguintes;
decímonos adeus, como se fora outro día calquera e non o derradeiro que íamos
vivir, e me din tal cantidade de cousas fermosas, que era como para crerse unha
heroína; pero eu estaba máis alá de toda vaidade.
Percibía
a vida desde unha gran altura e sentíame ceibe de calquera sentimento mesquiño.
Unha inmensa paz e un gran amor invadíame, unha serenidade intensa e profunda e
unha dozura inconmensurábel que abranguía a todos os seres da terra.
Os meus
fillos fóranse a tarde anterior a Ponferrada, para que non estiveran en
Santiago o día da execución. Antes de irse viñeron ao cárcere a despedirse de
nós, o meu fillo maior fitándome durante un intre espetoume:
-Mamá,
non es a mesma, non tes a mesma faciana, esta de agora é máis doce-, a
perspicacia das rapaces é sorprendente...”.
O día 24
estaba todo listo para o fusilamento pero as autoridades postergárono para o 31
de decembro.
O día 30 os
dous condenados aproveitan os derradeiros minutos das súas vidas para falar:
Segue a
contar Isabel:
“Durante as tres últimas horas da súa vida,
charlamos das nosas cousas, da nosa vida en común, do noso amor, dos nosos
problemas. Charlamos a través da «mirilla» cos compañeiros que seguirían o
mesmo camiño en días sucesivos...”.
Esa mesma
noite cando a súa cela era pechada, os funcionarios da prisión comunícanlle que
lle conmutaran a pena. Síguenos relatando Isabel:
“Toda a miña mágoa céntrase no feito de que
Calvelo teña que morrer só, teña que se enfrontar ao pelotón de execución sen
min, pois xa nos fixeramos á idea de morrer xuntos”.
Ao amencer,
antes de ser fusilado, Manuel Calvelo ten unha breve despedida de Isabel.
Cóntao así Isabel:
“Calvelo só pide unha cousa, que dedique
toda a miña vida a loitar polo que el morreu, é dicer, polo dereito de todo ser
humano a unha vida digna...”.
O 31 de
decembro de 1936, Manuel Calvelo era fusilado co orgullo de morrer por unha
causa xusta.
Esta é a
sintética historia de varias mulleres que tiveron como destino común o cárcere
de Saturrarán, pero miles foron as mulleres galegas que sufriron todo tipo de
represión desde a morte nunha cuneta, as torturas, as violacións, a prisión, o
exilio, e a rapada do cabelo.
Elena
Leira
Naquel
cárcere onde se amoreaban as vermellas galegas tamén estaba Elena Leira. Elena
era comunista militaba en Mugardos. Alí existía unha Radio Comunista moi
importante, a maioría eran traballadores dos estaleiros da zona. Naquela Radio
do partido tamén estaba o seu compañeiro Tenreiro, a súa amiga Amanda García
Rodríguez e o seu marido Gabriel Dopico Toimil.
Nun das súas
viaxes ata Ferrol Elena é detida e xulgada por rebelión militar. Os primeiros
tempos estivo no cárcere de Ferrol, ata que obtivo a condena e é trasladada ata
o penal de Saturrarán. Elena cando foi detida tiña unha filla de meses. O seu
marido Tenreiro foi detido e posteriormente fusilado. A mesma sorte correu
Amanda García Rodríguez que é fusilada o 27 de xaneiro de 1938.
Falecidas
galegas en Saturrarán
Carmiña Pico
Rodríguez, natural de Piñeiro Lugo, 2 anos, filla de María Pico Rodríguez. O
23-6-39 por bronquite.
Ramón Miñán
Fernández, natural de Pontevedra, 8 meses, fillo de Emilia e Daniel. O 15-8-40
por atrepsia.
Herminia Rei
Acebedo, natural de Lugo, 26 anos, solteira. Ou 21-5-41 por tuberculose
pulmonar.
Pilar
González Castro, natural de Lugo, de 34 anos, casada. O 14-5-42 por
insuficiencia cardíaca.
Casilda
Frutal Rubias, natural de Lugo, de 31 anos, solteira. O 20-8-43 por tuberculose
pulmonar.
Ningún comentario:
Publicar un comentario