“A construción do encoro de Belesar foi un atentado en toda regra contra os dereitos dos veciños”

Montse Dopico | @montsedopico praza.com

“Daquela era así, e agora pouco máis ten”, di un dos entrevistados no documental Asolagados. Daquela era 1963. E a ditadura decidiu anegar 50 quilómetros de terra fértil e aldeas para construír o encoro de Belesar, pagando unha miseria aos veciños por expulsalos das súas casas. Agora é 2014 e o discurso oficial sobre aquela obra, o “orgullo de España”, tal como lle chamaba Franco, pouco mudou. O equipo de Asolagados, -un filme dirixido por David Vázquez, producido por Cristina López e con guión de Afonso Eiré-, quixo, por iso, darlle voz aos que entón non puideron falar. Eduardo, Antonio, Luisa, Segundo, Machina, José Ramón, Fernando, Fidelina e Evangelina puideron así, por fin, contar a súa historia. Malia que tivesen que superar o seu reparo inicial. O seu medo a enfrontarse, de novo, ao poder que esmagou os seus dereitos. Antes, como agora.

Estabades gravando para a televisión local e pensastes que as imaxes podían dar para máis. Foi máis ou menos así?

Basicamente, si. Traballamos na televisión local (Televinte). Chamáronnos para que baixaramos ao encoro. Ao principio ía ser só unha noticia. E vimos que era unha oportunidade para facer algo máis. Porque o nivel de auga baixara moito e os pobos estaban á vista.

A fotografía do documental é espectacular, de feito.

As imaxes son espectaculares, si. E, como dicía, era un momento único, non se ía repetir. Fenosa cumprira cincuenta anos de explotación, entón fixo un baleirado. Ampliaron a central, puxeron unha turbina máis, e entón renováronlle a concesión a Gas Natural-Fenosa. A cuestión é que eles son cada vez máis ricos, e a luz que nós temos segue sendo a que é.

Ti vives por alí. Que queres dicir con iso?

En casas que estaban ao lado do encoro faltaba potencia de luz. Ata hai pouco, non podían ordeñar tres gandeiros ao mesmo tempo porque non daba. E pasaron 50 anos desde que fixeron o encoro. Tempo tiveron.

No documental amósanse moitas imaxes antigas. Parte delas son do CGAI. Supoño que o resto serían dos veciños. Como as conseguistes?

Os vídeos son do CGAI, porque lle foron cedidos por un particular. O problema que tiñamos é que só había material de Portomarín. De Porto, por exemplo, non había nada. Eran aldeas ricas pero illadas. Tamén incluímos no documental imaxes do NO-DO, que houbo que compralas. É incrible que teñamos que pagar polas imaxes do noticieiro de Franco. Mesmo houbo que negocialo ben, porque ao principio pedíannos moito diñeiro… Conseguimos fotos porque un dos protagonistas do documental compráralle unha cámara de fotos a un turista alemán, e foi facendo moitas fotos que tiña gardadas.

A idea principal que transmite o filme é que, como di un deles, “tratáronos como animais”. Expulsáronos das súas casas, abusaron deles…. Era o que queriades transmitir?

Hai unha idea fundamental que é, si, a inxustiza que se cometeu con eles. Mais o que nós queriamos era darlle voz ás zonas que non a tiveran, porque só se fala de Portomarín, pero foron moitas máis aldeas.

Como di un dos entrevistados, que el non sabía que dicir cando lle preguntaban de onde era, porque o seu pobo quedara asolagado e desaparecera do mapa.

Si, por iso a xente queda impactada coa historia…

Como reaccionou a xente nas proxeccións do documental que xa fixestes, entón?

Pois xa fixemos bastantes. Na Coruña, en Vigo, Santiago, Ourense, Madrid, Portomarín (Aquí aínda non)… Fáltanos algunha cidade, como Barcelona. Pero tampouco podemos facer moitas, que non vivimos disto e ademais non houbo moita axuda para facelo.

Pedistes algunha axuda de Agadic e non foi concedida?

Non, xa non pedimos. Porque non compensa, polas voltas que che fan dar cos papeleos. Eu creo que xa piden tanto papel para desanimar a xente a que pida subvencións.

Non creo que fose doado contactar coa xente. Boa parte deles tiveron que emigrar tras o asolagamento. Como fixestes?

Pois a través de Begoña, a panadeira, que coñecía a todo o mundo. Coa información que nos deu fomos atopando veciños. Non foi fácil porque a xente tiña medo a falar.

Medo? Aínda? De que? Hai moito que morreu Franco.

Pois o medo de sempre, medo de falar contra o poder. É triste, pero é así. Como di un deles: isto antes era así, e agora pouco máis ten. Eran moi reacios a falar, ao principio. Tivo que pasar tempo para gañar a súa confianza. E despois tampouco falaron todo o que querían. Non é igual falar un día calquera contigo que falar diante dunha cámara. Eu estaba agardando a ver como reaccionaban os nove protagonistas cando visen o documental. Cando o presentamos, había 600 persoas no público. Viñeron emocionados, e dixéronnos que, se soubesen que ía ser así, falarían doutra maneira, dirían máis do que dixeron. Eles foron os que perderon: quedaron sen as súas casas, tiveron que marchar. E creo que nós conseguimos o noso obxectivo, darlles voz. Ademais, fixemos moitos amigos. Que foi o máis bonito. Porque fixemos o documental sen un peso, cunha soa cámara, no noso tempo libre.

Aos veciños nin os avisaron, a auga empezou a subir e tiveron que marchar para non afogar. Porque encheron o encoro tres meses antes de que o Consello de Ministros o autorizase. A partir deste feito contades a historia…

Non sabiamos moi ben, en principio, como enfocar a historia. Tiñamos moitas horas gravadas. O guionista, Afonso Eiré, quixo darlle moito protagonismo ao río, que era a vida. Foi unha inxustiza que lles quitasen aquela riqueza que tiña o río, e a custe cero. Son cincuenta quilómetros os que quedaron asolagados. E nuns sitios avisáronos e noutros non. Unha vez que expropiaron as terras deron por entendido que a xente tiña que marchar. Pero non era tan fácil, porque había que ter onde ir. Ao perito que viña tasarlles as terras chamábanlle O Secano, porque dicía que todas as terras eran de secano. E era mentira: eran verxeis. Era terra fértil, hortas. Pero dicían que era secano para darlles catro pesetas por elas. A construción do encoro de Belesar foi un atentado en toda regra contra os dereitos dos veciños. Pero foi así… Nós só queriamos que eles falasen. Nós non dicimos nada. Xa se ve cal era o contexto coas imaxes do NO-DO, de Franco prometendo riqueza e postos de traballo.

Di Afonso Eiré no seu libro sobre o tema, Belesar. O orgullo de España, que unha vez acabadas as obras quedaron só 200 persoas traballando alí. Mentres máis de 5.000 tiveron que emigrar. As mellores terras foron anegadas. Como se arranxou a xente despois? A algúns ofrecíanlles un piso en Portomarín, a quince quilómetros das súas terras…

Pois tiveron que comezar de cero, volver nacer. Sen casa e sen terras. Houbo xente que tiña familiares ladeira arriba e que puido ir con eles. Outros non tiveron tanta sorte. Coa indemnización que lles daban, non podían comprar unha casa. Non eran pobres. Había casas que tiñan 15 vacas, que é como hoxe ter 100. Pasaron de ser xente que vivía sen necesidades a non ter nada. Fixeron un poboado para os traballadores de Fenosa, pero despois resulta que á xente das parroquias afectadas foi á primeira que botaron. Preferían xente de fóra…

Eran gandeiros, pescadores, artesáns… E non xente que vivía “como animais”, na miseria, como din crónicas da época.

Eran “mariñeiros de agua doce”. Había un tráfico fluvial moi importante. Barcas que transportaban non só persoas. Tamén area para a construción, gando, madeira… Había moito peixe no río, e non só pescadores senón toda unha artesanía que se desenvolvía arredor da pesca. Como din no documental, tiñan de todo. Non lles facía falta comprar moito máis que o aceite. Por iso é espeluznante a maneira na que actuaron con eles. Se lles preguntas agora se volverían, dinche que vivían ben pero que a vida era, ao mesmo tempo, dura. Cando pensan en volver, pensan nas condicións que tiñan entón, sen as comodidades e os servizos de agora.

É interesante a entrevista que lle facedes ao dono da Casa Grande da Fervenza, no Corgo. Aquela zona librouse de ser anegada por unha decisión técnica. 

Era unha forma de mostrar que non tiña por que ser como foi. Que podía haber alternativas. E como podía ter sido. El fala de que se podería facer unha ruta completa polo río Miño. Eles aproveitaron unha casa daquela época para montar un negocio de turismo rural… Porque o encoro non só tivo efectos económicos, senón que cortou a vida do río. Noutros países, se fas un encoro tes que respectar unhas condicións ambientais. As anguías que había, por exemplo, desapareceron, polo incumprimento da empresa. Non lles deixaron un remonte…

Como di Eiré, non tiveron quen os defendese. O alcalde protestou, pero a decisión estaba máis que tomada.

O alcalde demandou a Fenosa porque non tiña permiso de obra. Pero chamouno o Gobernador Civil e dixéronlle que ou calaba ou o seu futuro político acabara. Daquela, claro, non había eleccións…  E de feito cambiaron o alcalde.

Conta Eiré que a Franco chamábanlle Paquito Pantano de tanto amor polos encoros que tiña. Pero é que, ademais, Belesar foi un símbolo de fortaleza da ditadura. Porque era un dos encoros máis grandes do mundo, cun deseño moi moderno para a época. De feito, iluminárono como agora se iluminan as catedrais. Ti lembras iso, de cando eras pequeno? Cando se inaugurou, no 2013, a ampliación da central eléctrica, o discurso do goberno era ese mesmo: icona do desenvolvemento hidráulico, exemplo para outros países, colosal obra que chegou a ter máis de 2.000 empregados…

A obra foi un ensaio, era un dos encoros máis grandes de Europa. Foi un experimento do que os propios enxeñeiros non estaban moi seguros de se ía saír ben. Pero Franco mandou seguir, e así foi. Lembro as luces de cores, si. Paseabamos por alí en bicicleta. Hoxe está todo apagado. Pero daquela era un fervedoiro de xente, unha atracción turística. Era espectacular. O problema é que, como di Eiré, xa que está construído, polo menos tiña que reverter parte do beneficio no pobo. E non é así. Como di un dos nosos entrevistados, “isto antes era así, e agora pouco máis ten”. A quen tiña unha boa posición social pagáronlle ben, a quen tiña pouco non lle tasaban o que tiña de maneira proporcional. O mesmo que agora.

Di Eiré, tamén, que foi o último encoro no que ninguén defendeu os veciños. Máis adiante foi a loita de Castrelo de Miño.

Non os defendeu nin o cura, nin os alcaldes da zona, nin ninguén. Mesmo había un cura que utilizaba os seus contactos para meter xente a traballar na obra. Se non ías á misa, facía que te botasen. A xente estaba totalmente indefensa.

Di unha das entrevistadas que se aproveitaron de que non tiñan estudos, non sabían como moverse…

A verdade é que moitos decatáronse de canto abusaron deles ao ver o documental. Era xente que non se movía case do seu pobo. Sabían o dano que o encoro lles causou, pero acababan de ser conscientes de todo o que lles fixeron.

O libro de Eiré contén boa parte das fotografías que saen no documental. Non sei se, en certa medida, xurdiu o libro do documental...

Afonso é de Chantada tamén. Eu tiña corenta e pico horas de bruto, e non sabía que facer. Un día encontreime con el e faleille do tema. Paseille as imaxes, encantáronlle e ofreceuse para facer o guión. O libro veu despois, pero el levaba xa anos investigando sobre o encoro.

E como reaccionaron os de Fenosa? Porque nin os entrevistastes, nin os deixades en moi bo lugar.

Nós non deixamos nada en mal lugar, só escoitamos o que nos dixo a xente. Que era o que queriamos, que falase a xente de como lle afectou o encoro. A historia de Fenosa e do encoro se cadra daba para outro documental. Pero agora non, que ben nos chegou.