Unha épica en construción

Malia o seu impacto social na historia do país, a literatura só reflicte de maneira irregular a epopea dos emigrantes dende o século XVII

DANIEL SALGADO 7 JUN 2012 - 20:40 CET

Imaxe dos pasaxeiros de terceira clase nun barco que se dirixe a Buenos Aires.
A foto pertence ao libro Galegos: as mans de América

Co sintagma “viúvas dos vivos”, Rosalía de Castro rexistrou, en Follas Novas (1880), a ferida migratoria aberta en Galicia. A poeta escribía cando as primeiras estatísticas oficiais do Goberno español ofrecían datos da emigración oficial: entre 1860 e 1880 deixaron o país 122.875 persoas. Como a literatura dificilmente se desanoa do mundo en marcha, continuou dando conta do exilio económico que asollou o territorio ao longo do século XX. Aínda a falta dunha épica da cuestión —así o denuncia Xavier Alcalá—, as pegadas de galegos á procura dunha vida mellor polo mundo adiante aparecen unha vez e outra nas letras galegas. Xosé Neira Vilas en Esperando o leiteiro (Galaxia 2012) e o propio Alcalá en Verde oliva(Galaxia, no prelo) son as máis frescas mostras.

O detective Frank Soutelo, o personaxe creado por Miguel Anxo Fernández e protagonista de catro novelas de serie noir, é fillo de emigrantes a California. N’A fame fatal de Alberto Lema, lembra a coordinadora da revista de libros Protexta, Ana Salgado, a protagonista anuncia que marcha para as Canarias. Da Porta blindada de Margarita Ledo sae Antón Moreda, histórico galeguista da emigración marxinado dende os cenáculos piñeiristas. As maneiras en que o fenómeno social máis relevante da historia recente se entremete na narrativa son múltiples, equívocas, fragmentarias, ruinosas. “Non entendo como desaproveitamos a oportunidade da épica”, considera, ao respecto, Xavier Alcalá, “non entendo como cada escritor galego non ten unha novela sobre a emigración; dá para todos”.

El formulou a súa proposta en, por caso, Nos pagos de Huinca Loo (Nós, 1982) ou Latitude Austral (Galaxia, 1991). Nestas obras enfronta os viaxeiros galegos coas grandes extensións baleiras da Pampa, aló onde o pequeno Castelao gardou memoria da pulpería do seu pai. Para Verde oliva recorreu ao outro país receptor de emigrantes, Cuba. “É unha historia que se repetiu moito, pero da que non sabemos nada”, afirma. Trata dunha familia como outras, que durante xeracións e xeracións estabeleceu contactos laborais coa illa, até que a Guerra Civil interrompe os regresos e instálase na outra banda do océano. A protagonista da novela, galega de nación, entra no combate contra a ditadura de Fulgencio Batista e, “tal na loita pola liberación de Alxeria”, traballa na guerrilla urbana como correo que arrecada financiamento para armas.

Pero os galego-cubanos que desfilan polas páxinas de Alcalá apenas se parecen aos do outro escritor que atendeu á mesma materia. Se Neira Vilas colleita as vidas dos adeptos ao socialismo castrista, Verde oliva dá conta dos que pelexaron contra Batista —“foi unha revolución interclasista”— e logo se distanciaron dun réxime que, acosado polos Estados Unidos, arrimouse á Unión Soviética. “É normal que se afastasen. Fidel pechou o Centro Galego nada máis chegar ao poder”. Daquela, 65.000 emigrantes facían parte del.

O universo-emigración de Neira Vilas

Se un escritor fixo da emigración o seu universo literario, chámase Xosé Neira Vilas (Gres, 1928). Entre Camiño bretemoso, o seu terceiro libro e o primeiro en que abandonou a indagación na condición labrega para se centrar no exilio económico, e Esperando o leiteiro (Galaxia), un monólogo sobre a violencia migratoria igualmente radicado en Buenos Aires, pasaron os anos que van de 1967 a 2012. “Perdiches o coche de liña, cargaches coa maleta que pouco leva e pouco pesa, puxeches pés ó camiño, e xa estás no Empalme”, di, na súa última novela para adultos o autor de Memorias dun neno labrego, “sabes que non podes recuar. Mañá sae o barco de Vigo e tes que entrar nel, nas horas que che dixo o da axencia ou quedas fóra”.

Neira Vilas marchou para a Arxentina en 1949. A historia do seu contacto cos republicanos expulsos de Galicia, o poeta Lorenzo Varela ou Luís Seoane entroutros, é sabida porque a contou, por caso, nos tres volumes de Memorias da emigración (1994-1996). Pero a ficción tamén se nutriu das experiencias e materiais do tempo arxentino. Historias de emigrantes, editado no 68 polo Patronato da Cultura Galega de Montevideo, responde ao seu título con precisión. Sete anos antes trasladárese a vivir á Cuba revolucionaria. E aínda que a illa fornecería ao narrador de relatos e vidas para os seus libros, non por iso abandonou como escenario literario a quinta provincia. Con Remuíño de sombras, de 1972, fragmentou a liñalidade narrativa para trazar un retrato colectivo dos galegos de Buenos Aires. Probabelmente o seu libro esteticamente máis complexo, a explotación, a soidade, o alleamento urbano ou a morriña entretécense nunha obra que, ademais, recicla técnicas de Manhattan Transfer.

Os tipos galegos circulan igualmente por Tempo novo (1987). Mais o espazo é o Caribe. Igual que nas crónicas xornalísticas de Galegos no Golfo de México (1980) —en que o protagonismo cae sobre o proletariado mariñeiro anterior á caída da ditadura de Fulgencio Batista—, Tempo novo atende a como os seus compatriotas se desenvolveron na Cuba socialista. “Andando o tempo tivo lugar aquí, como é sabido, unha transformación revolucionaria, no orde político, económico e social”, antepón Neira Vilas ás pezas do libro, antes de se preguntar: “¿Como reaccionan diante desa situación os nosos emigrantes?”. A conclusión avánzaa el propio: “Incorporáronse maioritariamente ás tarefas da nova sociedade”.

Aos emigrantes galegos en Cuba volveu en numerosas ocasións, aínda que a xeito de reportaxe histórica e xornalismo de arquivo: Galegos que loitaron pola independencia de Cuba (1998), Manuel Murguía e os galegos da Habana (2000) ou Presenza galega en Cuba (2010)

Arredor de Cuba tamén xira o libro en que agora traballa Xavier Queipo. “Como é un grande escritor”, di Alcalá, “temos a esperanza de que apareza esa novela de alento épico”. Algo así intentara Víctor Freixanes, un dos autores que máis ten reflexionado sobre a emigración como posibilidade dunha épica, n’A cidade dos Césares (Xerais, 1992). Ou na segunda parte da súa última incursión na literatura, Cabalo de ouros (Galaxia, 2010). “A narrativa é a outra forma de pensar un país”, considera Freixanes, “conta as sombras e o que non sempre contan ben os historiadores ou os economistas”. As súas teses implican a necesidade dunha revisión histórica funcional a unha “nación de galegos” que “sempre perdeu as batallas, de Monte Medulio a Cacheiras”. “Por iso a nosa épica, o noso relato heroico, debe ser a emigración, unha épica do traballo”, puntúa.

Por caso, aqueles homes que construíron a ponte de Brooklyn en Nova York, e aos que Luís Seoane dedicou un poema en Fardel de eisilado (1952): “Traballábamos silenzosos, espidos deica os cos / coas pas, as eixadas e coas picarañas, amuados, / gotexando suor, escorrendo na lama, nos terrós, / caíndonos na iauga xiada do río, enlameirados”. Entre 1880 e 1930 saíron de Galicia un millón e medio de operarios. Algúns deles van dar aos textos de Avilés de Taramancos, residente nunha Colombia que hoxe achega a terceira comunidade inmigrante —logo de Portugal e Brasil— ao país. Apenas algo máis.

Bieito Iglesias arriscaba, nunha entrevista con este xornal a propósito da publicación de Contos da Terra da Tarde (Galaxia, 2011), unha explicación para esta ausencia na literatura galega. Segundo a súa teoría, os emigrantes que navegaron o Atlántico eran, na súa maioría, xente iletrada e non puideron deitar as súas experiencias na escrita. “Hai moito embiguismo, e todo o mundo mira para o embigo propio e nin sequera para a propia familia”, contradí Alcalá, “se non hai que ir máis lonxe que á historia do avó”. Pallarega (Toxosoutos, 2012), de Marcelino Fernández Mallo, é o exemplo que coloca do contrario: o relato dun home, case o do pai do escritor, que sae a Madrid e de aí a La Habana. “Está moi ben, pero é próximo á biografía”.

Nese cruzamento de factores emerxe outro silencio, o que atinxe á emigración á Europa posterior á Segunda Guerra Mundial. Trescentos mil galegos viaxaron cara ao norte para participar, nunha posición subalterna, da reconstrución industrial dos territorios arrasados na contenda. Xohana Torres novelouno. Adios, María (Galaxia, 1971) válese dunha sucesión de monólogos para relatar como unha rapaza de 15 anos asume que os seus pais emigran ao norte de Francia e ela queda a cargo do seu irmán pequeno. Torres, académica e voz poética fundamental, hai anos que se gorece no mutismo público. É Freixanes quen cualifica o libro como “a primeira obra importante sobre a emigración europea”. E unha das poucas.

“Cando comecei, tiña consciencia de que a literatura galega apenas tratara a emigración a Europa ou, máis en xeral, a Europa”, expón Eva Moreda, autora d’ A Veiga é como un tempo distinto (Xerais, 2011), nun correo dende Londres, “pero logo pasou a interesarme principalmente a historia de amor entre os dous protagonistas e non unha narrativa totalizante sobre a emigración”. Cos relatos de A-Z (Xerais, 2003), de Xesús Fraga, e coas novelas de Carlos Durán Galegos de Londres (Do Castro, 1975) e Os saltimbanquis no paraíso de Xelís de Toro (Sotelo Blanco, 2000), que Moreda rescata, A Veiga... é da escasa obra recente escenificada nas comunidades galegas migrantes en Europa. “Non sei por que, pero nos últimos anos algunha xente saiu co retrouso de que a emigración é un tema moi trillado, pero a min paréceme xustamente ao contrario”, afirma. Nin voces de mulleres, nin voces de retornados aparecen nas letras galegas, engade. “Galicia ten unha relación conflitiva coa súa diáspora”, conclúe Moreda, “e é inevitable que iso se reflicta na literatura”. Contra a caricatura —“os emigrantes a Europa como persoas de escasa formación só interesados en traballar as máis horas posibles, escoitar Ana Kiro no centro galego e ir chorar aos programas da TVG”—, dar voz aos que marcharon. E aos que aínda marchan.

Exportación de man de obra para a literatura

Algúns emigrantes triunfaron nas letras dos países que os acolleron

A libraría Amigos del País, de César Mosquera, en Iquitos (Perú)

DANIEL SALGADO 7 JUN 2012 - 20:34 CET

A exportación de man de obra, esa épica do traballo que Víctor Freixanes contrapón ás historias de batallas, acabou por contribuír á constitución en mosaico dos países de acollida. O ascensor social, para arriba e para abaixo, funcionou. Nalgúns casos. Houbo quen progresou —os menos— e quen continuou formando nas filas do proletariado. E houbo quen mesmo avanzou entre as letras das terras á que foron dar milleiros de galegos entre o século XVIII —o primeiro centro galego de Buenos Aires data desa centuria— e os días de hoxe. Por caso, Nélida Piñon (Rio de Janeiro, 1937), cuxos avós arribaron ao Brasil procedentes de Cotobade, narrou as orixes e as reviravoltas da súa identidade n’A República dos Sonhos(1984).

“Conmóvenme esas masas de homes e mulleres atravesando o mundo”, explicaba Piñon en 2007 a este xornal, “imaxine un neno de 12 anos que cruza o Atlántico en condicións lamentábeis e chega a un país con brancos, negros, mulatos, mestizos...”. Novela, en palabras da autora, “oceánica” e polifónica, A República dos Sonhos —editada en versión galega por Galaxia— cose memorias individuais e colectivas e, ao cabo, indaga na conformación da persoa a través da experiencia histórica. Ela mesma lembraba como a impresionaba que aqueles emigrantes “nunca desistían e xamais esquecían”.

A travesía dos Piñon respondeu ás condicións económicas obxectivas. Pero a dos pais de María Rosa Lojo (Buenos Aires, 1954) debeuse á primeira fractura na medianoite do século. “O meu pai, nado en Comoxo (Boiro), combatera do lado da República, era un home de ideas socialistas”, expón, vía correo electrónico dende Arxentina, “e, como tantos outros, decepcionouse moitísimo despois da Segunda Guerra Mundial, cando os aliados deixaron España á súa sorte”. Lojo tratou emigrados e exiliados —menciona ao pintor Laxeiro— e, de cativa, mesmo tivo que recibir aos seus avós que “volvían á Arxentina, dadas as circunstancias políticas e económicas na Península”. Toda ese fardel de experiencias, ecos e xíneas agroma na obra de autora en formas diversas: da tradutora e filóloga Carmen Brey ás ordes de Victoria Ocampo na revista Sur en Las libres del Sur (1994) á fada Rosaura dos Carballos en La pasíon de los nómades (1994). A protagonista de Finisterre (2005), que Galaxia publicou en galego como A fin da terra, tamén é galega.

“En case todas as miñas novelas hai algún galego ou galega”, explícase, “pero a presenza máis intensa dáse en Árbol de familia (2010), unha novela cuxa primeira parte, Terra pai, está integramente dedicada á emigración galega”. A historia pequena, edificada sobre as vivencias paternas, sérvelle á autora para deitar a súa ollada sobre un fenómeno que, entroutros e por citar un escritor relevante na literatura en que actuou, produciou en Cuba a Lino Novas Calvo. Natural da parroquia de Grañas do Sor, en Mañón, abandonou Galicia en 1910, aos sete anos, dirección Cuba. Sobre o seu país natal chegou a escribir crónicas xornalísticas nos anos trinta. Da súa man saiu unha das primeiras traducións ao español d’O vello e o mar (1952) e varios libros de relatos —La luna nona y otros cuentos (1942), El otro cayo (1959) ou Maneras de contar (1970)—. Lino Novas Calvo morreu en Estados Unidos, onde se exiliara logo do triunfo da Revolución, en 1983. Na illa aínda é considerado membro do santoral literario, apartado de narradores.

No actual Goberno de Venezuela hai, polo menos, un poeta. Naceu en Vigo en 1943, aterrou no país en 1962 e mantivo contactos co nacionalismo marxista clandestino na década de setenta. Farruco Sesto Novas, arquitecto de profesión e ministro do Poder Popular para a Cultura no Executivo de Hugo Chávez, vén de recoller nun volume de Espiral Maior, Pequenos encontros, as marcas deixadas, os seus poemas en galego. Entre a súa produción en castelán, que retomou á caída de Franco, figuran ensaios —Por qué soy chavista (2002)—, algunha narración —Una pasión (1990)— e tomos de poesía de títulos longos: Libro de la luna interior (1995), Desnudo el tuyo tan hermoso y para nosotros necesario (1997), Estudio de la mirada, la presencia, la belleza, la necesidad, el deseo, la desolación y la resurrección (2002) ou Fatigas y fulgores (2003). “Estamos na grande onda emancipatoria de América Latina”, dixo cando, hai un ano, veu a Galicia presentar a recolleita de Espiral Maior, “e movémonos cara a verdadeira independencia”. Do emigrante queda a relación co idioma e mesmo coa cultura institucional. A Real Academia Galega nomeouno correspondente.

A nova emigración, esa que aínda non deu materiais literarios, si deu, porén, escritores noutras literaturas. Nalgunhas tan exóticas como a islandesa. Elías Portela (Cangas do Morrazo, 1981) asinou, como Elías Knörr, Sjóarinn meo morgunhestana undir kjólnum \[Mariñeiros con cabalos matutinos baixo o vestido, 2012\]. A revista inglesa Poetry Review colocouno entre os nomes máis salientábeis da literatura de Islandia. Ao seu carón, o popular Sjón, letrista de Björk e de quen traduciu ao galego Skugga-Baldur (Rinoceronte, 2009), e Kári Tulinius. Portela, tamén autor de versos en galego —Imaxe na pel (2008) e Cos peitos desenchufados (2010)— escribe con aires neoimaxinistas e por veces parece invocar o espírito menos materialista de Manuel Antonio.