Hoxe 4 de novembro hai cento cincuenta
anos que naceu en 1868 en Valga Agustina Otero Iglesias, máis coñecida como
Carolina Otero, a Belle Otéro.
MARGA DO VAL
sermosgaliza.com
Na contraportada da biografía (ensaio)
que co título de Carolina Otero escribín e que se publicou no ano 2001
pola desaparecida Edicións A Nosa Terra, nunha fermosa colección que se chamaba
“Mulleres” (e en que a nena que nacera en Valga, estaba acompañada tamén por
Maruxa Mallo, María Casares, Mercedes Núñez entre outras), nesa contraportada
hai un paratexto que di:
“Cando en 1918 Carolina Otero, a Belle
Otero, decide retirarse da vida artística, leva na súa cabeza a historia dunha
nena de Valga que petaba nas portas pedindo un anaco de pan que levar á boca.
Co tempo os seus pés bailaron a rabiar e chegaría a ser a grande estrela do
Folies -Bergère parisino. Intelixente e atrevida, dama endiamantada do
musicc-hall cun talento para a comedia, foi tamén das primeiras actrices de
cine. Historias, paixóns e imaxes dunha muller galega mil veces amada.”
Aínda hoxe teimo e sigo gardando as
pegadas que deixou por este mundo e que acho de cando en vez, son incapaz de
explicarme como esa nena que petaba nas portas do século XIX para pedir pan,
que realmente se chamaba Agustina, filla dunha muller pobre coñecida co nome de
Carme a Gurumela, chegou a París e se converteu na Belle Otéro. Pensen que non
é doado, unha aldea Valga, criada nunha casoupa, na pobreza, case sen saber
escribir, tiña por forza que ser valente, con coraxe e sobre todo ser unha
sobrevivente. Vai ser unha muller que se faga entender en ingles, alemán e
domine o español e o francés, aínda no famoso libro autobiográfico da escritora
francesa Colette, Mes apprentissages, (1936) lembra unha cea coa Belle
Otero e o seu acento falando francés, en que Carolina non pode desfacerse dunha
fonética que é galega.
Agustina Otero Iglesias, filla de
Carme, de pai descoñecido, dicía cando xa se facía chamar Carolina, que nacera
un 4 de novembro de 1868, foi bautizada en Valga o 20 de novembro dese mesmo
ano. Foi a máis vella dos tres ou catro fillos de pais descoñecidos que tivo
Carme. Algúns destes irmáns de Carolina aparecen na súa biografía
protagonizando fermosas historias, un deles Adolfo, estará con ela anos máis
tarde para vivir da súa celebridade e estudar pintura en París, alí namorarase
de Adosinda, a criada, e con ela vai volver para Verín onde traballará como
pintor nas célebres augas de Cabreiroá.... E xa me estou desviando....
Sóubose que esta celebridade que
triunfaba en París era galega e de Valga cando Renato Ulloa escribe en Galicia
Moderna un esbozo na sección “Mujerio” sobre Carolina Otero, el confirma
despois de disques e díxomes que en Valga vive unha pobre muller que recibe
diñeiro e roupas que lle manda a súa filla desde París, abraiado confirma que
aquel rostro repetido en milleiros de fotografías que tamén chegaban a
Pontevedra ao parladoiro de Jesus Muruais aberto nunha inmensa biblioteca que
dotaba aos tertulianos de lecturas e imaxes galantes, confirma que aquel
retrato que garda a nai é o da Belle Otero en París e no mundo, o de Agustina,
na casiña de Valga.
Ela seguirá sendo, e así figura aínda
hoxe en moitos catálogos de exposicións, en moita bibliografía como nacida en
Cádiz... e é que o descubrimento do Ulloa, non foi quen de atravesar os
Pirineos como Agustina.
Moitos foron entón os que andaron atrás
da infancia de Carolina, tratando de descifrar o nome do pai, e moitos tamén
houbo que quixeron ser o pai, de Carolina, da Belle, da pobre nena Agustina,
ninguén. Desde o historiador e lingüista Ferro Couselo, pasando polo Hidalgo de
Tor, por Pesquerias até o xornalista Borobó, trataron de desvelar quen fora
o pai da muller para moitos máis fermosa do mundo... Cando é así a paternidade
é importante. Borobó, falou de todos os posíbeis pais: un Silva Louro, outro un
mozo cordeirán de Piñeira Laxes, finalmente conclúe que o pai vivía a cen
metros da nai e que era “o guapo Francisco Barreiro Magariños”.
Persoalmente moléstanme moito estas
rebuscas para saber de onde saíu a semente xa que da nai ninguén se acorda,
mais facendo unha pequena brincadeira, o cura que a bautizou en Valga
chamábase, Andrés Casimiro Senlle y Castro (así figura na partida de bautismo)
e a miña amiga, Uxía, a cantante, de apelido Senlle, relata que a memoria
familiar garda conta de que o pai de Carolina era parente, xa teñen un novo
dato que pode facelos sorrir, pensando neses curiñas “de antes”.
Sóubose só polos papeis en 1946 o que
andaba na boca do pobo, o do zapateiro, cando outros curiosos se achegaban por
Valga. En 1946 publicouno o poeta Celso Emilio Ferreiro no semanario
pontevedrés Ciudad, antes disto non se escribira. Carolina Otero
botoulle terra á nena Agustina e á tremenda historia. Mais é preciso que se
saiba xa que forma parte da reivindicación desta coraxe e desa valentía, dunha
nena “soa” fronte ao mundo que pide pan para comer, anda ás piñas no monte, con
dez anos, e é violada polo zapateiro Venancio Romero. Si, alí na
Torroeira, onde logo puxeron un cruceiro da Santa Misión. A denuncia que atopou
no xulgado de Caldas de Reis, Celso Emilio Ferreiro dá conta dos feitos e dunha
violación que segundo os médicos que fan o informe se consumara dunha forma tan
brutal que “por decencia non se pode describir”. Grave, rotura da pelve e
fendas que a deixan estéril. 1879 e do zapateiro nunca máis se soubo, a xustiza
buscouno e no boletín das catro provincias e na Gaceta de Madrid publicáronse
as oportunas requisitorias ordenando a captura do criminal. Dúas mulleres
atopárana no camiño, levárana á casa medio morta e co medo de que lles quedase
polo camiño, asinan despois a denuncia formulada pola nai da criatura que non
sabe escribir.
Logo foi atendida no Hospital Real en Compostela, sospeito
que Carme, a nai, debeu chorar moito, víñalle a pena da nena que ela tamén
fora, as dores da filla; debeu chorar baixiño, a modo, pola muller que
era. Finalmente, encolleuse, coma nós, agarrando as pernas coas máns, e chorou
co salaio doutra muller, con todas e por todas nós.
Miseria dura, traballo duro e puta de
todos sería, créanme, estou segura, a sorte desta nena que segundo a aldea tiña
un xeito de bailar o carrasquiño que xa era pecado.
Agustina morre nova ten dez anos e
renace en Carolina Otero, unha ousadía, un atrevemento daquela nena que seica
regresou soa unha tarde a Valga, que seica andou por Compostela e alí lle
tiraron unha primeira foto, e gardaron para sempre o clixé, e de alí, de servir
nalgunha casa.... Quen sabe, até o escritor Otero Pedrayo pon na boca do seu
pai un relato en que lembra os tempos da moza en Compostela, até lle busca un
primeiro amante, Eladio Vázquez Quiroga, da casa grande de Trives, fumador de
pipa e voa “atronadora”... mais a min, as contas non me saen entre as
datas.
Afáganse a partir de agora a vida é a
dunha vítima supervivente, e só vai ser esa que ela buscou, creou e inventou, e
é difícil achar a pel de Carolina Otero debaixo da súa personaxe, Belle
Otero, a muller máis fermosa do mundo, como dicían en París da Francia e no
mundo que era mundo.
En 1907 anuncia a Belle Otero as súas
memorias, vaino contar todo dise, a noticia era falsa, un truco dos seus
representantes artísticos para mantela na fama. En 1919 está traballando nelas
e en 1926 co título de: Le roman de la Belle Otero. Sa vie intime. Ses
amours. Ses succés en Editions Le Calame de París, xa andaban pola
novena edición, memorias traducidas ao español, italiano, inglés e alemán. A
vida que conta Carolina técese como unha novela na cal unha muller, con destino
marabilloso, conta os acontecementos da súa axitada existencia, nun momento en
que xa quere e pode vivir de lembranzas. Unha novela en que como se nos indica
despois do título “a verdade supera en atractivos os desenfreos da
imaxinación”. Filla dunha xitana andaluza, Carmen, e dun oficial grego
que se chama Carasson... Nace como todos os irmáns en Cádiz, ten unha irmá
xemelga, despois de Cádiz a familia trasládase a un lugar de Galicia, Valga,
alí o pai á asasinado e a nai casa co seu asasino, a nena entra nun internado
raro como criada que levan dúas irmán vellas e solteiras, Pepita e Juanita, que
a someten a duros traballos e castigos, de alí, foxe na compaña do que será o
seu primeiro noivo, Paco.
A historia parece delirante, mais lida
a conciencia semella gardar atrás deses delirios moitas verdades, ocultas nas
fotografías e na imaxe que ela creara, fiel a esta imaxe da fama que tivo,
escribe a biografía da personaxe que inventou para o mundo: Belle Otero.
Historias cheas de inxenuidade que a
levan de Valga a Lisboa, onde vai debutar na zarzuela La gran vía, vai a
Barcelona, Marsella e París, sitúa o remate da biografía na fin da Gran Guerra
onde rememora as súas obras, salienta a historia dunha refuxiada en Biarritz,
coas mans cortadas que teme pola sorte do seu neto de dous anos, ela conta que
os leva á casa e adopta o neno. Non sabemos que crer, tampouco somos quen de
imaxinar a inxenuidade das lectoras (as máis) da época, mais se o comparamos co
público que hoxe prende a televisión e se prende dos programas de corazón ou
copia os modelos das famosas e tamén famosos que desfilan por esas Lecturas voluntariamente
ou collidos por sorpresa sempre aparente do fotógrafo agochado que vai tirar
unha pasta polas fotos. En fin, todas as mentiras estaban máis que
xustificadas, para esta personaxe que ela mesma cortou a súa medida.
Como figura nesta novela é certo que
coñeceu a todas as personalidades da época, é certo que ir na súa compaña (e
isto ela non o escribe) era como levar unha xoia, moito máis valiosa que os
diamantes e perlas que a vestían e que xa se encargara de facer saber para
publicitar o seu poder e o poder de quen a acompañaba, xa que ela era tamén a
muller máis cara do mundo e a súa compaña pagábase. Ela sabía como lle comentou
a Colette que hai un momento en que todos os homes, incluso o máis avaro, abre
a man, o momento en que se lle retorce o puño. Ela sabía iso e moi ben, sabía
retorcer moito máis ca puños.
Polas páxinas pasean coa normalidade
dun mundo e dunha atmosfera compartida actores, actrices, artistas, literatos,
cortesás e reis.
É verdade que daquela todo o que facía
Carolina tamén era noticia, o seu nome enche as revistas da época, había que
conquistar as portadas: os seus inmensos chapeus, foron medida e marcaron
moitos costumes, as rivalidades con Cleo de Merode, con Liane de pougy, unha
ascensión en globo, un accidente de auto. Pensen: quen podía posuír un auto
daquela? só algún ricachón, moitas veces americano carente de títulos de
nobreza que só podía posuír diñeiro. Ela mesma chegou ter un auto, aparece en
decembro de 1903 nun mercedes que posúe á cabeza dun desfile de 200 mozas de
ballet polas rúas de París até a Ópera para preparar a despedida do ano.
As historias da Belle Otero, tantas
mentiras repetidas crearon unha grande verdade até tal punto que se pode falar
de dúas biografías paralelas, esta o que sería a súa biografía oficial,
autobiografía, ese “todo” que Carolina quixo contar que provocou a redacción
dalgunha outra biografía e múltiples artigos e moitos disques, que se coaron en
traballos, algúns deles con pretensións serias e con rigor. Por outro está a
“biografía” tecida nas outras biografías de quen prendado pola personaxe e polo
que podía “vender” andaron atrás dela e da súa época tratando de deseñar un
crebacabezas, achegando datas, actuacións, lugares, amantes, aproximarse a unha
personaxe que se achaba sempre detrás desas montaxes publicitarias.
Non é fácil facermos unha biografía
seria, procurar na vida privada, non existe correspondencia de quen foi personaxe
tamén de cine, famoso pola súa toilete, procurar na vida privada, digo, mais
tamén na pública, datos que se inventaron e outros que se poden verificar, é un
labor difícil. Noventa e seis anos de vida son moitos, moito é atravesar un
século, partir dos coches tirados por cabalos, do mundo impresionista,
atravesar a Belle Epoque e asistir ao trunfo da “minisaia” e esoitar aos
Beatles cantando na radio. Carolina Otero, foi moi intelixente, deixou todo
envurullado para tecer a súa inmortalidade.
Entre os inventos de Carolina está o
dun matrimonio, mentira practica e necesaria, que non dubida en publicar en
1975 Guido Artom como certa, crendo que con trece anos entrou acompañada do seu
marido, un barítono italiano, e por iso llo permitiron no casino de Montecarlo.
Na publicación da súa biografía en Alemaña achéganse fotos, “aos doce
anos” é o pé dunha delas. A mentira xa tiña imaxe. Xitana andaluza,
prototipo da Carme, que tamén cantará na ópera e non tan mal, pouco antes do
seu retiro, alimentou tamén a imaxe dunha nena que se adiantaba á Lolita.
En 1966, un ano despois da súa morte
acontecida o 10 de abril de 1965 en Niza, no hotel Novelti onde vivía,
publícase o libro autoría de Bernd Ruland sobre a Belle Otero, co título que en
tradución española di: Bruxa do amor. A fascinante historia da máis cara
muller do mundo. O autor di que coñeceu a Carolina Otero pouco antes da súa
morte, insiste na súa imaxe de muller fatal, e basease na novela das súas
propias memorias, o biógrafo fala de cando descobren o corpo morto da muller
que vive naquel cuarto desde 1946, é o da condesa Gilelmo, coñecida no mundo
enteiro como a Belle Otero, unha reliquia. O autor chámaa polo seu nome de
casada, o nome do conde barítono italiano das súas memorias. Mentiras repetidas
que se fan verdade! Ou iso cremos que son mentiras.
Hai uns anos
escribín unha obra de teatro que foi representada e estreada en Valga, pola
compañía Arte Livre do Brasil e que fixo regresar a primeira actriz galega de
cine, como nos descubriu Miguel Anxo Fernández, aos escenarios teatrais dalgún
modo, o actor Roberto Cordovani, meteuse nesa personaxe, o título da obra que
será publicada proximamente é: Belle Otero. O corpo que fala. Nesta obra
afundinme engaiolada na Belle Otero, na biografía que C. Otero asinou e
seguro que ditou, escrita desde ese corpo que se ollou para o gozo, por
milleiros de homes envexa de moitas mulleres que arelaban un modo de vida que
rachase cos roles submisos de xénero ao que estaban destinadas: solteiras
pendentes da familia ou de deberes sociais, casadas presas dos maridos, da
maternidade e tamén dos deberes sociais. Mulleres anxos do fogar, cándidas e
submisas fronte ás diabólicas, criaturas con boca de medusa que engatusaban ao
home, fóra do fogar, estes eran os parámetros que dividían o ben do mal.
Carolina estaba socialmente no lado do
mal, no mesmo lado que as prostitutas, no das perversas, mais ela foi moi
lista, xa que mandou e guiou a súa vida coa soidade, a mesma que xa acompañou a
nena Agustina, antes de morrer e renacer en Carolina, para ser a Belle Otero, a
nosa Bela Otero, e transgredir nunha sociedade que abalaba con outras mulleres
coma ela, e con mulleres-amazonas ás que coñeceu que cabalgaban libres.
Carolina comezou facendo as Américas
cando en 1890 vai rumbo no paquebote La Bourgogne a Nova York, para chegar, ela
que non era ninguén, a porto e ser recibida por toda a prensa como a estrela
máis famosa de Europa, unha boa operación de marketing, quizais a primeira
grande operación de marketing, xa que esta muller ía crear unha empresa. Ernest
Andre Jurgens, un xove empresario nacido en Chicago, foi quen descubriu este
diamante nun cabaré en Marsella que se chamaba La Petite Poupée, levou a mociña
sen pulir a París para darlle maneiras, cantos e xeitos, procurou os mellores
mestres e converteuna nesa estrela que tiña que ser a rival de Carmencita,
desde o Eden Musée de Nova York. Entón invéntanse na prensa historias
sobre a nova artista chegada da vella Europa, nace o mito, da española e da súa
paixón, antes do debut da estrela, que engailou á cidade, e tamén ás súas
damas... Feiticeira á que non lle prexudicaron críticas terríbeis da súa
primeira actuación: “Vimos cantar a Otero e oímola bailar”.
Logo todo chegou só como os días da
vida, colares, perlas, teatros, xiras polo mundo, até Australia, que a levarían
a ser unha das mulleres máis retratadas, e tamén a “serea dos suicidas” e entre
eles o propio Jurgens. Xa se sabe que é a raíña das demi-mondaines e que
as outras non poden competir coa súa beleza e co seu trunfo. Eu creo que
Carolina Otero era unha muller sen medo, o medo morrera coa nena Agustina,
atrevida e impulsiva, cunha impulsividade que cortaba o alento. Foi axiña a
estrela do Folies-Bergère e sabía que tiña que estar en escena as vinte e catro
horas do día, esa foi a razón do seu éxito.
A Guerra dos Boers, a situación do
Congo Belga propiedade de Leopoldo II, ( que si tivo unha vila en Ostende co
nome de Carolina), o reinado de Guillerme II de Prusia, o asunto Dreyfuss, a
abdicación do tsar de Rusia, a revolución rusa, a Grande Guerra, a Guerra Civil
Española, o ascenso do nazismo, a II Guerra Mundial, son acontecementos que
Carolina Otero coñeceu, polas súas relación de primeira man, como tamén sabía
do que acontecía nos salóns nos que dalgún xeito agromaba o feminismo, ou
aqueles por onde andou Proust ou mesmo o poeta Rilke en París. Mais de
nada disto falou, non interesaba a un público das lecturas do corazón. Artista
de varietés, cantou unha ópera, a súa vida está ligada ao nacemento do cine e
ao ascenso do diñeiro no casino de Montecarlo, onde aínda hoxe é fundamental na
súa historia.
Gastou e tirou cos cartos que gañou,
dunha maneira ou doutra, alí na ruleta, mais non morreu na miseria como se
adoita dicir, e isto é algo que me incomoda... Pensen nunha imaxe, nesa imaxe
dunha nena que peta nas portas no século XIX para pedir un anaco de pan que lle
mate o ratiño da fame que lle roe no estómago, ela soa. Agora
pensen na anciá que pasea soa en Niza, pola Promenade des Anglais,
recolle unha raiola de sol, na cidade onde hai tanta primavera, cidade na que
desexou morrer e mercou unha tumba no cemiterio de leste, fechada a
perpetuidade, pensen nesta anciá, soa, que lle bota, o pan que pedía a nena
Agustina, ás pombas, o pan que comparte e que xa non ten que pedir. Esta é a
súa riqueza, ser dona absoluta da súa vida.
Visitei a
tumba de Carolina Otero en Niza, non foi difícil achala, segue sendo unha
celebridade, alí unha pequena lousa, sinxela, cun nome: C. Otero. Hai flores de
porcelana, e outras frescas, un prato con leite onde bebe un gato, isto seguro
que lle gusta. Lévolle unhas azaleas que planto no anaco con terra que ten
diante. Un remate humano, case anónimo, da muller que inventou unha personaxe
literaria fascinante, e un corpo que so se ollou para o gozo, un corpo que
nunca vían enteiro...
Ningún comentario:
Publicar un comentario