13.02.2011 Trátase dunha comedia muda, con elementos sonoro, que conxugaba
as doses acertadas de tenrura e melodrama co humor máis delirante, ó servizo da
crítica social e política dun sistema que deshumanizaba os seus membros, un
sistema capitalista que relegaba cada vez máis as clases populares á miseria
fronte á hexemonía do patrón e a máquina
JORGE M. DE LA CALLE
A semana pasada, concretamente o 5 de
febreiro, cumpríronse 75 anos da estrea de Modern Times (Tempos
Modernos, 1936), de Charles Chaplin. Comedia muda con elementos sonoros que
conxugaba as doses acertadas de tenrura e melodrama co humor máis delirante, ó
servizo da crítica social e política dun sistema que deshumanizaba os seus
membros, un sistema capitalista que, no período de entreguerras, coa Gran
Depresión demostrara sobradamente o seu fracaso e relegaba cada vez máis ás
clases populares á miseria fronte á hexemonía do patrón e a máquina.
Poderiamos falar de tantas
cousas: de como Chaplin se negou xenialmente a facer unha película sonora máis,
no que foran caendo os seus contemporáneos, e ridiculizou ó extremo a palabrería
do cine –algo xa visto no seu anterior filme, City Lixeiros (Luces da Cidade,
1931)–, culminando a burla coa única vez que fixo falar o seu vagabundo, e só
para cantar nunha linguaxe sen sentido, marabillosa escena que é toda unha
declaración de intencións; tamén da sátira do modo de produción capitalista, do
traballo en cadea e do fordismo; e a crítica das institucións, a represión das
forzas da orde, e o vértice da sociedade (poucas escenas tan cómicas e
surrealistas como a do Chaplin que, abocado ó desastre en dita sociedade,
decide por todos os medios volver ó cárcere, onde sen dúbida se está máis
tranquilo e vive máis placidamente que fóra); ou o determinismo das forzas da
natureza e a economía e a imposibilidade ás veces de burlar o destino que nos
dita as nosas orixes.
Cando Charlot se detén
educadamente a recoller a bandeira comunista do solo para devolvela, vese de súpeto,
sen o cheirar, envolvido noutra aventura, e sinalado como xefe dunha
manifestación que será duramente reprimida, e ao mesmo tempo el detido. Non se
sabería dicir se é unha escena tráxica ou cómica, porque problablemente sería
traxicómica: o destino búrlase inevitablemente de nós.
Ata aquí algunhas (non
poucas precisamente) das proezas desta obra mestra de todos os tempos, que, a
pesar do fracaso comercial e do feroz ataque da crítica (algúns acusárona de
defender o comunismo, e estivo prohibida en países como Alemaña e Italia), é
unha das películas máis recordadas do actor, guionista, músico e director; en
definitiva, poeta creador do cine, así como de todos os tempos; preciosamente
moderna pero tamén intemporal, e máis vixente que nunca.
Con ela termina o ciclo do
vagabundo máis nobre xamais soñado, o tempo do cine mudo e a pantomima, e tamén
se dá un xiro no temático cara ó social: Chaplin elévase do individuo á
sociedade, mirando de fronte e tocando sensiblemente os temas do seu tempo –o
capitalismo en Modern Times, o fascismo en The Great Dictator (O
Gran Ditador, 1940) e os ‘desastres da guerra’ en Monsieur Verdoux (1947)-,
que nunca obviara pero que se mostran agora máis nítidos e brillantes, sen
perder por iso de vista a ese mesmo individuo, senón todo o contrario, posto
que Chaplin é ante todo un anarquista humanista, que só procura a felicidade
para o Ser Humano, afastado de sectarismos dun e outro lado, meras ataduras do
espírito.
Pero unha das cousas das
que menos se falou e escrito (ou sobre o que menos lin/escoitado) foi o seu
marabilloso final. Aviso a todos os que non gocen aínda desta xoia para que se
paren a tempo se non queren que lles sexa revelado o final: de todas as
maneiras, non son deses que se irritan ou simplemente gusta facer ruído cando
alguén conta o desenlace.
Non se trata da resolución
dunha intriga ou trama novelesca, que nos manteña en tensión ata o final; pero
si de algo ata máis grande, da lección á fábula, a síntese do ensaio, o refrán
e clímax do poema.
No final resúmese o espírito
da política, a forza que guia os protagonistas (sobre todo a Charlot) no seu
longo e tortuoso peregrinar: o espírito de supervivencia, a forza da vida, que
despois retomaría e profundaría en Limelights (Candilexas, 1950);
o impulso que todo o move, ata o final.
E os finais nas películas
poden ser de moitos tipos. Finais felices, por exemplo. Chaplin nunca foi de
finais felices, idílicos ou exemplarizantes. Polo menos nas súas longas,
aqueles que produciu, escribiu, protagonizou e dirixiu el mesmo, con honrosas
excepcións –The Gold Rush (A Quimera do Ouro, 1925), onde, xa
convertido en millonario, casa a bordo dun cruceiro coa moza dos seus soños–,
Charlot representa sempre a figura do antiheroe, que nunca leva a moza de rúa,
aínda que si se gañe simbolicamente o corazón da súa amada, pero acabe cedendo
altruistamente o seu posto a quen lle pode dar unha vida mellor, ou, con todas
as honras directamente morra no máis alto, como en Limeligths, ou en
Monsieur Verdoux. É máis de finais abertos, que suxiren máis que resolven,
poetizan máis que ditaminan, e desde logo teñen moita máis mensaxe e máis
calado no espectador.
Así en City Lixeiros,
cando a violeteira, logo de recobrar a vista, recobra tamén a consciencia de
quen ten diante (o seu namorado, o seu benefactor, o seu millonario
idealizado), precisamente a través do tacto, nunha das secuencias e finais máis
emocionantes e imprevistas da Historia do Cine. Non importa se a partir de aí
ela vai ir ou non co indixente, iso non nos importa. O que importa é que nese
momento recuperou realmente a vista, por segunda e máis importante vez, e todos
á vez, nunha catarse colectiva, descubrimos que a nobreza reside
no corazón.
En Modern Times, á
súa vez, as mil e unhas vicisitudes que teñen que pasar os protagonistas e, en
especial, Charlot, para atopar traballo e alcanzar a oportuna estabilidade e
estilo de vida que lles veñen impostos desde un sistema que ao mesmo tempo
llelos arrebata, fan que, cada vez que están a piques de rozar a súa meta,
volvan fracasar no intento, provocando no espectador un desacougo constante, e
a sensación fatalista de que a felicidade non está ao alcance da maioría
social, os desherdados deste mundo.
Cando ela (Paulette
Godard) conseguiu un aplaudido posto como bailarina, e el triunfado a través da
súa interpretación completamente improvisada cunha linguaxe surrealista
inventada, cando todo parecía ir ben e a historia terminar felizmente, interveñen
de súpeto (por enésima vez) as forzas da orde, a autoridade, para frear os seus
desexos.
Alcanzaron o olimpo por un
segundo e nun segundo perdérono todo. Pero loitaron por iso. Foron libres,
porque fixeron o que quixeron en todo momento, porque non se deixaron dobregar
moralmente por ninguén, nin polo desánimo nin polo
fatalismo.
Na última secuencia,
Chaplin e Godard aparecen sós, ante un camiño aparentemente sen fin, unha
interminable estrada que se perde no horizonte. A vida só pode ser un río
revolto, que temos que aprender a atravesar do mellor xeito posible para nós. E
isto farase mellor en compañía; en compañía da persoa amada, o que significa un
triunfo do vagabundo universal, que, a pesar de non saír da súa situación, non
está só, porque ten quen o acompañe na súa (e nosa) tráxica e cómica
existencia.
Ningún comentario:
Publicar un comentario