Un Vietnam oculto na Transición española

Sergi Dies e Laia Manresa peitean a contrapelo o relato oficial da democracia posfranquista en Morir de dia

IAGO MARTÍNEZ 26/04/2011

 “Sabes todas aquelas películas que falaban sobre a guerra de Vietnam?”, pregunta Manel Serrano contra o final de Morir de dia, lembrando a época na que se enganchou á heroína e os que con el estaban daquela. “Nunha contorna sen información, equivocado, cres que tes que facer algo e acabas na guerra e vas perdendo os amigos. Pois isto foi o noso Vietnam. E moita xente quedou no camiño: na cadea, coa sida, de sobredose. De 50.000 maneiras”. É unha das metáforas posíbeis que se poden construír coas ferramentas que fornece o filme que Sergi Dies e Laia Manresa herdaron de Joaquín Jordà (1935-2006). Unha fita sobre a entrada da heroína na Barcelona dos anos setenta que devén unha revisión crítica, a contrapelo, da Transición española. O subtítulo é elocuente: “Veus d’una història oculta”. Voces silenciadas ou ignoradas. A semana pasada proxectouse no CGAI da Coruña e no Cineclube de Compostela e o vindeiro 6 de maio estrearase nos cines Maldà de Barcelona.

Jordà non sabía canto tempo lle quedaba cando lle dixo a Laia Manresa, con quen xa traballara nos guións de De nens (2003), Veinte años no es nada (2004) e Más allá del espejo (2006), que comezase a investigación. O cineasta catalán pretendía armar a película a partir de dúas mulleres, ambas heroinómanas: a fotógrafa Mercè Pastor, compañeira do músico e poeta Pau Riba, e outra amiga súa. “Marcárao moito un encontro que tivera con esta segunda muller, xa moi deteriorada pola sida”, recorda Sergi Dies, montador de Monos como Becky (1999) e De nens. “Joaquín acababa de volver de Italia, e ao vela tanto tempo despois, sentira coma se fuxira, coma se estivese exiliado en tempo de guerra e agora volvese atopar os amigos con feridas do combate”.

“Talvez ese encontro fose o detonante”, segue Dies, “pero por detrás estaba a vontade explícita, militante e belixerante de Joaquín de visibilizar alternativas interpretativas ao presente e ao pasado: a vontade de repensar a Transición”. O cancro impediullo. Foise aos 71 anos, con tres proxectos máis na cabeza e apenas un abrocho sobre o que Laia Manresa e Sergi Dies empezaron a traballar a súa propia película. O “pudor dos vivos” impediu que esa amiga de Jordà se retratase finalmente en Morir de dia. Tras a investigación, a Mercè Pastor sumáronselle outras tres persoas: o poeta e pintor Pepe Sales, o cidadán anónimo Juanjo Voltas e o singular Pau Malvido, nome co que Pau Maragall se emancipaba da educación recibida na súa familia e da imaxe pública do seu irmán Pasqual. Todos consumidores de heroína e todos mortos prematuramente.

O CINE COMO XERADOR DE DOCUMENTOS

As historias destes catro personaxes e os testemuños que as relatan articulan unha relectura a contrapelo daquela época. A escolla, explica Sergi Dies, que esta semana acompañou a película a Galicia, veu marcada polos arquivos persoais. “Non queriamos explicar nada. Queriamos que se vise. Buscabamos pegadas. Ademais de proporcionar unha experiencia vivencial nas salas de cine, queriamos xerar ferramentas de investigación. Transmitir coñecemento, como na tradición oral. Cremos, como o facía Jordà, no cinema como un xerador de documentos, non como un escaparate de poéticas”.

A un tema complexo correspóndelle un dispositivo complexo. Morir de dia evita a rúa e a marxinalidade, as imaxes xa vistas, o tópico, para entrar no “fóra de campo dos medios de comunicación”, pero non por iso elude a dimensión clínica do consumo de heroína. Hai médicos na pantalla e informes nos catro anos de investigación. A montaxe, porén, teima noutro punto de vista. Envorca a película cara ao ensaio sociolóxico e historiográfico, profundamente político. As “voces silenciadas” que rescatan Laia Manresa e Sergi Dies fan un corte horizontal na Barcelona da Transición. As entrevistas de Pau Malvido aos veciños expropiados nos barrios populares de Barcelona, varridos polo poder político na cidade-espectáculo deseñada para as Olimpiadas de 1992, poden servir como metáfora. O pacto da Transición tamén tivo vítimas. Pasaba por desactivar a contracultura e expulsar da centralidade o capital emancipador dos movementos sociais. Son algúns dos “estafados” dos que fala outro dos personaxes.

 “MORRERON COS OLLOS ABERTOS”

“Son derrotados en tanto que militantes con vontade de verse representados pola democracia que felizmente crían recuperar e que acabaron sendo apartados, tanto os que morreron como moitos dos que seguen vivos”, argumenta Dies. “Marxinados, porque pasaron pola estigmatización e polo reducionismo mediático. E no mellor dos casos, acabaron desencantados, que é a maneira máis doada de sobrevivir física e psicoloxicamente a todo aquilo. Pero para moita xente tamén son todo o contrario. Unha elite. Talvez non heroes, pero si cidadáns exemplares. Algúns gañaron a súa batalla: nunca pasaron polo aro, morreron vivindo cos ollos abertos e as botas postas”. Como en Solo morir de día, o poema de Vicente Aleixandre que dá título á película.

Laia Manresa e Sergi Dies, que se reparten os labores de dirección e se encargan tamén do guión e a montaxe respectivamente, non só herdaron a idea inicial de Joaquín Jordà. Tamén parte do seu equipo: Carles Gusi como director de fotografía e Dani Fontrodona e Ricard Canals no son. Producido por Estudi Playtime e Únicamente Severo Films en 2010 coa colaboración de TV3, o filme pasou por varios festivais, entre eles os de Málaga e Bos Aires. Unha vez que se estree nas pantallas dos Maldà, entrará nunha nova fase. “Decidimos colgalo na nosa propia páxina web con licenza Creative Commons para que calquera poida proxectalo sen ánimo de lucro”, adianta o cineasta. “Non imos tirar pedras agora sobre o tellado dos que nos están a botar unha man, pero tampouco queremos que as tramas económicas limiten a vida da película. Vai estar ao dispor de todo o mundo porque a fixemos para todo o mundo”.