Os heroes do "Xurelo" desbotan a nuclear trinta anos despois da primeira viaxe á fosa atlántica

O 14 de setembro de 1981, catorce valentes saían do porto de Ribeira para mostrarlle ó mundo a existencia clandestina dun cemiterio radioactivo situado a 250 millas ó noroeste de Fisterra. Tres décadas despois, Manolo Rivas, Gonzalo Vázquez Pozo, Manolo Méndez, Xosé Castro e o patrón Ángel Vila rememoran para o GH aquela travesía que supuxo un primeiro freo ó perigo atómico

REBECA FERNÁNDEZ

"Vimos no nome de Galicia e de todos os pobos que queren unha vida en paz. O Atlántico é unha fonte de vida e riqueza. O Atlántico é un sinal de indentidade para Galicia e para moitos outros pobos. O Atlántico debe ser símbolo de vida e non de morte". Con esta mensaxe lanzada no medio do océano, o 17 de setembro de 1981 toda Europa coñecía da existencia dun cemiterio de residuos nucleares a tan só 300 millas (uns cincocentos quilómetros) do noroeste de Fisterra. Tres días antes, catorce valentes a bordo un palangreiro de madeira de apenas 22 metros de eslora partía de Ribeira rumbo ó descoñecido cun único obxectivo: demostrar que a vertedura ilegal de lixo atómico estaba a envelenar as nosas augas.

Nunha Galicia que acababa de saír do franquismo, cunha Constitución aprobada apenas uns anos, o intento do golpe de Estado na retina e unha vida na clandestinidade aínda en activo, a asociación ecoloxista Greenpeace alertaba da existencia de verteduras radiactivas a apenas unhas millas da costa galega. Tras cruzar en tren media Europa, os residuos das centrais nuclares de países como Bélxica, Holanda ou Alemaña trasladábanse en grandes mercantes á denominada fosa atlántica, onde eran lanzados ó mar no interior duns bidóns de 200 litros sen o coñecemento da cidadanía. A intención de Greenpeace era organizar unha expedición á zona a bordo do Sirius co obxectivo de demostrar a existencia das verteduras, para o que pediron a colaboración de Galicia. A alerta foi recollida polos integrantes do partido Esquerda Galega, que promoveu nos concellos da comunidade unha serie de iniciativas de condena, así como de apoio á travesía. "Naquel momento, ou non había interese ou a clase política non estaba sensibilizada con estes problemas", recorda Gonzalo Vázquez Pozo, actual presidente do consello editorial da revista Eco, que por entón exercía de tenente de alcalde na Coruña. Lonxe de darse por vencidos, dende Esquerda Galega decidiron promover eles mesmos a viaxe. Mais a cousa non ía resultar sinxela. A mesma indeferenza e rexeitamento atopada entre a clase política instalaríase nos diferentes portos e confrarías visitadas. Sería no medio da xa máis absoluta desesperación cando aparecería un dos personaxes clave desta viaxe: o patrón Ángel Vila que, xunto coa súa tripulación de confianza -un mariñeiro, o cociñeiro e máquinas-, pon a disposición da causa o barco que se convertiría no símbolo da loita: o Xurelo. "Vila é un tipo marabilloso, como o capitán que viaxa ó corazón da escuridade de Conrad", destaca o escritor e xornalista Manolo Rivas, que recorda como con tan só un compás e un pequeno radar que apenas alcanzaba as oito millas de distancia, Vila foi quen de poñer rumbo a unha zona imprecisa e de atopar ós dous cargueiros que vertían os refugallos ó mar.

A viaxe xa comezara con dificultades, con problemas para facerse coas cartas náuticas, a orde por parte de Comandancia de Marina de regresar a porto por non ter autorización e a comunicación de Greenpeace de que o Sirius non podería saír de porto. "A única esperanza sodes vós", díxolles a través dun telegrama o responsable ecoloxista, Remí Parmentier. As xestións feitas en terra por outros militantes de Terra Galega como Camilo Nogueira ou Carlos Vázquez, permitíronlle ó Xurelo poñer rumbo á fosa atlántica cunha tripulación total de catorce persoas: o patrón e tres mariñeiros; unha delegación de Terra Galega formada polos tenentes de alcalde de Vigo, Paco García; da Coruña, Gonzalo Vázquez Pozo; e de Moaña, Manolo Méndez; ademais de varios xornalistas e fotógrafos como Manuel Rivas, Xurxo Lobato, Gallego, Xosé Castro e Xesús Naya; e ecoloxistas: os agora profesores de universidade Enrique Álvarez pola Sociedade Galega de Historia Natural e Roxelio Pérez Moreira, do Colectivo Natureza.

"A convivencia no barco foi extraordinaria, aínda que houbo momentos en que o pasamos moi mal", recorda o fotógrafo de La Voz de Galicia, Xosé Castro, que tomou as imaxes que acompañan a esta reportaxe. A inestabilidade da pequena nave naquel océano inmenso e as dificultades para chegar a unha zona da que apenas se tiñan coordenadas imprecisas acompañou ós tripulantes durante tres días nos que Vila tomou as rendas da operación. "Recordo perfectamente a Anxo enriba das cartas, trazando círculos concéntricos cun lapis. Nunca se dixo, pero houbo un momento en que estivemos a piques de abandonar e foi o patrón quen asumiu a misión con máis entusiasmo e profesionalidade", explica Rivas. A mesma sensación pervive no recordo do mestre Manolo Méndez, que gaba a coraxe de Vila: "Dicía que non ía por el mesmo, senón polos seus fillos e incluso polos que non naceran. Tiña unha enorme conciencia ecolóxica que a min me deixaba sobrecollido".

Tras tres días de navegación, no abrente do 17 de setembro, dúas luceciñas apareceron no radar e, tras elas, a imaxe do Louise e o Kirsten Smits, botando pola borda os bidóns cos residuos nucleares. "Foi como asistir ó incrible. O bidón caendo ó mar como símbolo da inconsciencia e o disparate humano. De pronto vías cos teus ollos esa burrada de chimpar á auga o peor veleno que poida existir e que estará aí envelanando o planeta durante miles de anos", afirma Rivas, encargado de grabar a operación dos mercantes, mentres os fotográfos tomaban imaxes e os xornalistas retransmitían en directo a operación en alta mar. A situación complicouse cando lles saiu ó paso unha fragata militar holandesa que, en colaboración cos mercantes, fixeron unha pinza que case afunde ó Xurelo. "Que íamos facer nós, pequeniños como eramos ó lado daquela cousa tan grande?", pregúntase trinta anos despois o patrón, que recorda como algúns dos tripulantes lles facían o sinal de vitoria e os animaban a seguir adiante mentres os mandos tentaban botalos da zona. "Trouxemos aquelas imaxes de como se tiraban os residuos impunemente e foi espectacular a trascendencia que tiveron", apunta Méndez, quen recorda como antes de poñer rumbo a Galicia aínda tiveron tempo de facer unha ofrenda floral: "Non sei a quen se lle ocorreu pero a nosa denuncia era que na fosa atlántica había un cemiterio e, como tal, alí botamos unhas flores". O recibimento no porto de Ribeira, ademais do da patrulla da Garda Civil á altura de Sálvora, seis días despois foi multitudinaria pero Ángel Vila queda cunha sensación: "Ademais do orgullo e a satisfacción propia, sénteste ben por satisfacer ós que te acompañaron. Foi, como se di, misión cumprida".

Os cinco son conscientes de que aquela viaxe foi o comezo de algo moi grande, o espertar dunha conciencia ecoloxista e a primeira batalla contra os perigos da nuclear. Só un ano e medio despois, os países europeos acordarían a fin das verteduras nucleares no mar. "A partir de aí comezaron os partidos a moverse, foron a Europa e comezou a revolta. Pero o inicio está no Xurelo. Aquela travesía foi fundamental", esgrime Vila. "A do Xurelo foi unha aventura que marcou unha pauta no ecoloxismo e que se fixo limpamente. Estou moi orgulloso de ter formado parte daquel equipo", engade Xosé Castro.

Pese a aquela victoria, os perigos da nuclear regresan hoxe a nós en forma de reactores a piques de estourar en Xapón. Aqueles precursores antinucleares volven hoxe posicionarse contra un aproveitamento enerxético que implica uns riscos imprevisibles: "Cando se di que a enerxía atómica é limpa, sen dúbida será certo. Como tamén é certo que a xestión e o mantemento das centrais están guiados por criterios de rendibilidade e gasto e non de seguridade. O problema é que aquí se xoga coa vida das persoas e os seus efectos son incontrolables, tal e como estamos vendo", afirma Gonzalo Vázquez Pozo. Unha opinión compartida por Manolo Rivas, quen critica o forte lobby nuclear creado no Estado nos últimos tempos: "Estabamos indo cara unha situación de anulación da discrepancia, de pensamento único pronuclear. O que pasa é que a natureza, ás veces, tamén fala, berra". Dende a súa casa de Aguiño, Ángel Vila tamén olla cara a Xapón: "Cando pasan estas cousas é cando máis pensas nos problemas da radioactividade. Terá beneficios, eu non digo que non, pero prexuízos está claro que tamén", afirma este patrón xa xubilado.

A alternativa tamén a teñen clara: unha decidida aposta polas renovables, un maior aforro enerxético e comezar a pechar de forma progresiva as centrais térmicas existentes unha vez caduquen as súas licenzas. "Dende hai dez anos teño paneles solares e sóbrame auga quente. É certo que o investimento inicial é un pouco máis caro, pero agora teño auga quente gratuíta nun 90% dos días ó ano", afirma Manolo Méndez, ó que se suma Vázquez Pozo: "o futuro está nas enerxías limpas e renovables". O fotógrafo Xosé Castro vai máis alá e pregúntase como imos soster o nivel de vida actual se pechan as nucleares, de aí que a súa proposta sexa revisar o actual sistema de vida.

O Xurelo vive hoxe nas profundidades do mar nas que aínda perviven os residuos nucleares sen que se coñeza o seu estado. Días despois do que sería o outro gran revulsivo para a conciencia ecolóxica do país, o afundimento do Prestige, o símbolo da loita antinuclear quedaba baixo o mar para sempre, unindo na historia, como di Rivas, "dúas das batallas que se deron en Galicia como centro e que cambiaron a todos os efectos a situación dos mares no mundo".

140.000 Tm agardan unha solución a 4.000 metros baixo o mar

As imaxes tomadas dende o Xurelo mostrando ós dous mercantes holandeses botando impunemente centos de bidóns con residuos tóxicos ó mar deron a volta o mundo e serviron para espertar máis dunha conciencia. O recibimento masivo en Ribeira foi seguido por un forte apoio á causa, que se materializou nunha segunda expedición á fosa atlántica en outubro de 1982. O palangreiro de Ribeira volveu ó punto no que comezara todo, desta vez acompañado por buques fletados polo Concello da Coruña e de Vigo, ademais do Sirius de Greenpeace, que desta vez si puido chegar ó destino. Foi a quenda do Arousa I e do Pleamar, así como dunha gran presenza mediática, que fixo que a noticia volvese dar a volta ó globo. Tanto Gonzalo Vázquez Pozo como Manolo Méndez, así como o propio Ángel Vila, repetiron travesía, aínda que nada foi  o mesmo. “Aquilo xa tiña unha rendibilidade política e houbo unha carreira bastante lamentable para ver quen ía primeiro”, recorda Vázquez Pozo, quen destaca, non obstante, que se conseguiu o que se quería: concienciar a cidadanía do problema dos residuos e que os políticos tomaran partido e se posicionaran en contra.

Mais para chegar aí, un grupo de intrépidos decidiron viaxar ata Europa para ver como se realizaba o transporte dos residuos nucleares ata un porto. Manolo Méndez foi un dos integrantes desa pequena delegación de vinte membros que se trasladaron a Bélxica para protestar contra este tráfico de mercadorías perigosas. Da man dun forte movemento ecoloxista asentado en Bruxas, Méndez participou nunha acción de protesta que constitiu en parar un tren que portaba os refugallos. “Algúns foron detidos e levados á comisaría, mentres o resto nos encadeábamos diante dalgunhas embaixadas para rexeitar o transporte tóxico”, rememora Méndez. As imaxes do seu recordo mestúranse coas fotos duns mozos portando globos e pancartas con lemas en flamenco, inglés e galego pedindo a liberdade para os activistas detidos. Méndez garda un recordo especial da súa presenza nun mitin organizado por Greenpeace, onde acudiu a secretaria de Estado de Medio Ambiente belga, coa que mantiveron un debate moi vivo sobre o problema dos residuos. “A ela dirixiuse a militante de Esquerda Galega Elisa de la Peña, que lle dicía que non había dereito a que eles como belgas estivesen tirando residuos na nosa casa. E que se non eran perigosos como dicían, que os tirasen preto da súa”, afirma. Alí arrincáronlle o compromiso de parar estas prácticas, así como unha gran atención dos medios, que tomaban a aqueles mozos galegos por mariñeiros que ían defender o seu mar.

Todas estas accións deron lugar a que en febreiro de 1983 se aprobara unha moratoria para que durante 2 anos se prohibise derramar no mar residuos tóxicos nucleares, que quedou definitivamente prohibido en 1993 co Convenio de Londres. Non obstante, a fosa atlántica rexistra preto 140.000 toneladas de residuos radioactivos nunha zona de grandes profundidades e fortes correntes. Descoñécese o seu estado e os seus efectos e ninguén mostra interese por averigualo. “Non se sabe nin como está a fosa nin queren acercarse alí, e iso é unha responsabilidade dos gobernos, tanto da Xunta como do Executivo central e da UE”, apunta Méndez, quen traslada o seu temor a que, clandestinamente, se siga tirando de todo ó mar ante o pouco control existente. Vázquez Pozo engade que o lixo era lanzado nuns bidóns a todas luces insuficientes, tendo en conta as presións e correntes mariñas, para poder garantir a súa seguridade. Un medo tamén trasladado por Rivas, quen recorda que, unha vez se tira ó mar, perdes totalmente o control. O material radiactivo segue descansando, así, a 4.000  metros de profundidade exposto á corrosión do mar sen que coñezamos os seus posibles efectos.