As prisións da represión

Domingo Rodríguez Teijeiro: "Os cárceres franquistas de Galicia buscaban readoutrinar os presos para adaptalos á vida no novo réxime"

VANESA OLIVEIRA . SANTIAGO

"Os cárceres franquistas de Galicia, ademais de lugares de castigo, tamén buscaban readoutrinar os presos, para readaptalos á vida no novo réxime". Así o asegura o historiador da Universidade de Vigo, Domingo Rodríguez Teijeiro (O Barco de Valdeorras, 1966) que leva anos pescudando nos escasos arquivos que se conservan sobre o sistema penitenciario en Galicia. Froito das súas investigacións, ademais dunha tese de doutoramento, acaba de publicar en Galaxia o seu estudo Presos e prisións na Galicia de guerra e posguerra (1936-1945).

O libro aclara os verdadeiros obxectivos do sistema penitenciario franquista, que se dirixían non só ao castigo dos reclusos senón "ao adoutrinamento ideolóxico" para "romper a resistencia política e moral dos presos". Era o paso previo necesario para tratar que aqueles presos "redimibles" axudasen a erguer un país en ruínas. "Até principios dos anos corenta, pasaron polos cárceres máis de 270.000 presos, un volume moi importante de poboación que abranguía todo rango de profesións, dende mineiros a médicos, persoas que facían falta como man de obra para reconstruír o país destruído tras a guerra", apunta o historiador.

O réxime buscaba crear así, en palabras de Rodríguez Teijeiro, "un certo tipo de consenso social baseado na coerción" que ían máis alá da vinganza ou do castigo. Como indica no limiar da obra o catedrático da Facultade de Historia de Ourense Jesús de Juana -que considera o traballo "unha das máis sólidas achegas á historiografía española actual"-, as prisións convertéronse en "tubo de ensaio" dos mecanismo de control que os franquistas comezaban a aplicar sobre a sociedade española, para elimininar calquera adhesión ás ideoloxías republicanas ou vencelladas ao movemento obreiro.

O sistema penitenciario evolucionou dende o 36 até o 45 cara á súa centralización, coa creación do Servizo Nacional de Prisións e do Rexistro Central de Penados e Rebeldes, entre outros organismos represores. Con todo, un problema endémico das prisións que tamén afectou a Galicia foi que o elevado número de detencións "poñía ao bordo do colapso o sistema penitenciario", obrigando a crear novos espazos. "De aí que os mosteiros galegos sexan lugares nos que se creen cárceres xa que neles cabía moita xente, moitos xa tiñan reixas e non necesitaban de obras", apunta o investigador. Ademais, moitos dos presos considerados "menos perigosos" eran trasladados para traballar nas obras de reconstrución do mosteiro de Oseira ou nas minas de wolframio de Casaio (Ourense). "Moitas explotacións deste tipo non serían rendibles sen esta man de obra", indica o historiador.

"Co traballo querían redimir os presos cara ó catolicismo"

A función do traballo, segundo as autoridades franquistas, era a de "redimir os presos cara ao catolicismo", e, de paso, axudar a sufragar os gastos dos propios presos. "O traballo forma parte do adoutrinamento -apunta Rodríguez Teijeiro-. Unha das obrigas para poder traballar era que o preso tivera aprobados os cursos de relixión. Ademais, como non era posible manter as prisións, eran os propios presos os que tiñan que traballar nas cociñas, nas oficinas ou na administración". A propia idea de "redención" como "expiación de culpas colectivas" está inspirada "na importante participacion da Igrexa nacional" no réxime franquista.

Tras a caída da Fronte Norte, a partir de 1937, as autoridades franquistas deciden abrir campos de concentración para albergar unha masa case "inasumible" de detidos. Para Rodríguez Teijeiro, non é correcto consideralos "o núcleo esencial da acción represiva" dos franquistas. Ao seu ver, son "lugares de reclusión e de violencia xa que grupos de falanxistas acudían alí a buscar os presos que logo paseaban, e sufrían as mesmas malas condicións de vida, a sobreocupación e a fame das prisións" pero non teñen nada que ver cos campos de exterminio nazi. A maioría dos campos de concentración galegos acollían os presos asturianos que foron enviados ós cárceres ou á fronte nacional. En Galicia, non quedou ningún aberto máis alá de 1939.

O 96 % dos reclusos eran presos políticos

"Todo o sistema penitenciario se crea pensando nos presos políticos", asegura o historiador. De feito, o 96 por cento dos reclusos están entre reixas por motivos políticos. De feito, até 1945 non existe a figura do preso común encarcerado por outro tipo de delitos. "Todo o que tivese que ver co réxime republicano era considerado culpable", indica Rodríguez Teijeiro que en 1998 publicou o traballo Longa Noite de pedra no Mosteiro de San Salvador. Represión e reclusión en Celanova. 1936-1943.

ESTRATEXIAS DE RESISTENCIA

"En lugar de Franco, berraban rancho"

Malia a degradación á que estaban sometidos os presos do franquismo, convivindo amoreados, sen apenas alimentos e minguados por doenzas tan graves como o tifo ou a tuberculose, moitos conseguían organizar estratexias de resistencia. Formas de oposición política como berrar "rancho" en lugar de "Franco" ou negarse a saudar co brazo en alto ou a participar en actos relixiosos. "Hai que poñerse nas circunstancias dos presos. Eu chámolles formas de resistencia de baixa intensidade xa que a pesar de todo o adoutrinamento ideolóxico, os presos non son suxeitos pasivos senón que se rebelan como contan as memorias do Libro de actas da prisión de Celanova, onde os presos se negaban a asistir ás sesións de adoutrinamento católico", explica o historiador. Protestas que en moitos casos acababan con castigos que endurecían se cabe aínda máis as súas deficientes condicións de vida ou que mesmo lles valían unha condena a morte.