O mito da Galicia leal ao franquismo revélase máis
feble con cada unha das novas investigacións historiográficas que cuestionan a
imaxe dos labregos como aliados do réxime. A comprensión da lóxica propia dos
movementos sociais do agro foi un paso fundamental neste proceso, ao que a
historiadora Araceli Freire achegou unha perspectiva non tan desenvolvida, que
é o estudo do protagonismo feminino. O seu libro O monte é noso. As mulleres
e a conflitividade social no medio rural galego durante o franquismo gañou
o premio Xohana Torres de Ensaio, e acaba de ser editado desde o
Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago.
Xa Eduardo Rico Boquete ou Carlos Velasco sinalaran
o papel de vangarda das mulleres na contestación das políticas agrarias. Por
que os historiadores non seguiron tanto por aí?
Eu creo que por descoñecemento das fontes ou porque
non se pensaba que o papel das mulleres tivera a dimensión que tivo. Eduardo
Rico foi o primeiro que me entregou un documento da Dirección Xeneral de
Seguridade que fala de como mulleres se tiraron en Cerceda diante da maquinaria
agrícola para impedir o paso dos operarios do Servizo de Repoboación Forestal.
Pois resulta que isto non foi un comportamento anecdótico, senón xeneralizado.
O propio réxime atribuíulle á muller o papel de garante da da supervivencia
familiar, e elas resgardáronse nesta máscara para evitar a represión. Así
conseguiron enfrontarse mesmo á Garda Civil, sendo só multadas ou condenadas a
arresto domiciliario...
A túa obra baséase en parte na análise de J. Scott
sobre as formas de resistencia cotiá. Entre nós, historiadores coma Ana Cabana
ou Antom Santos adoptaron a mesma óptica: a microhistoria, as prácticas cotiás,
alén da visión macro, estruturalista. En que medida o teu traballo é debedor do
deles?
Con Ana Cabana estou, de feito, preparando un artigo
para presentar en Lisboa. A teoría de Scott é aplicable a todo conflito
desenvolvido nun contexto ditatorial. Eu compártoa en case todo, e ademais é,
si, a tradición do departamento de Historia Contemporánea e de
América.
Por que o monte veciñal de uso común era tan
importante na economía rural?
Podías utilizar unha parte proporcional ás terras
que tiñas. O toxo era fundamental para abonar as terras. Tamén se cultivaban
cereais no monte, e levábase o gando a pacer. A partir dos anos 60, xa hai
novos fertilizantes e reoriéntanse os usos do monte, pero o que os labregos non
queren é quedar excluídos dos beneficios da reforma forestal.
As formas de conflitividade social no rural non
encaixaban moito, segundo comentas, na definición de movemento social de Tilly,
Tarrow ou Eric Hobsbawm, que desde a visión marxista as consideraría xeitos
“primitivos” de conciencia de clase. Pero con E. Wolf abriuse unha nova
perspectiva. Que distingue a loita no agro da urbana?
No agro adoptaba formas máis encubertas.
Presentábanse como non premeditadas, non organizadas, fronte ás urbanas, que
responden a unha ideoloxía política e amosan a organización que as articula. No
campo o obxectivo non era ir contra o Estado, contra o réxime, senón defender
cuestións concretas. No agro as formas de protesta utilizaban o propio discurso
do franquismo, por exemplo a imaxe da muller como administradora do fogar.
Foron intelixentes nisto. Na cidade expoñíanse máis, ao ser todo máis evidente.
Se cadra esa mesma imaxe que as propias mulleres
proxectaron: o discurso de que só pretendían que as súas familias sobrevivisen,
contribuíu a facer que a súa loita se considerase subordinada,
secundaria...
Tamén a propia dificultade para dar coas fontes.
Porque no caso do agro atópanse moi dispersas, illadas... Están nos arquivos
das deputacións provinciais, no Arquivo da Dirección Xeral de Conservación da
Natureza... E isto non pasa tanto coas fontes para estudar o sindicalismo
urbano.
Tamén fixeches entrevistas orais. Foi difícil
acceder ás fontes?
Fun conseguindo entrar nas casas a través de
coñecidos da miña idade que me foron presentando xente. A primeira vez tenteino
soa, e non conseguín nada. Parte das mulleres daquela mobilización de Cerceda
da que falei antes viven e estaban reunidas na casa dunha delas, que nada máis
comezar preguntoume: “non me iredes quitar o monte?”. A terra é moi importante
para elas porque loitaron moito para tela, e ademais é parte fundamental da súa
identidade.
Ana Cabana salientou na súa tese a continuidade
dalgunhas formas de loita no agro no franquismo con respecto a antes do 36,
malia que, como demostraron Miguel Cabo Villaverde ou Lourenzo Fernández
Prieto, a organización agraria de antes da guerra foi desartellada coa
ditadura. Como é isto?
Hai continuidade non só cara atrás, senón cara
adiante, nos modos de actuar. Hai pautas que se repiten na loita dos 70-80,
contra os embalses por exemplo. O que pasa é que xa coa democracia non era
necesario utilizar as máscaras das que antes falabamos. Como en Galicia non
houbo case guerra civil, e o franquismo consideraba os labregos os seus leais,
aquí foi máis doado ese aproveitamento do discurso franquista para a defensa
dos intereses do agro, en comparación con outros lugares do Estado.
Tras unha primeira etapa de oposición máis ou menos
institucionalizada á política forestal, -a través de cartas enviadas ás
administracións-, viñeron as formas máis directas e violentas, segundo
explicas, ante o fracaso das primeiras. Incendios, por exemplo. Cales foron as
distintas fases?
Primeiro foi o pastoreo ilegal, cortar árbores para
a leña, ou coller esquilmas... Nunha primeira fase hai denuncias dos xefes de
brigada dos distritos forestais por estas cousas. Nos anos 50-60 xa aparecen
formas de resistencia máis violentas, coincidindo coa apertura do réxime. Os
labregos aproveitan a estrutura de oportunidades políticas así aberta: a
relativa moderación da represión, a perda de lexitimidade do sistema...
Daniel Lanero estudou as políticas agrarias do
franquismo, deseñadas desde arriba e sen ter en conta a opinión dos labregos,
aos que se dirixían cun discurso paternalista. De fondo atópase a integración
no mercado capitalista, e a Revolución Verde, descrita por Lanero como unha
imitación do modelo americano.
Eu creo que máis que considerar aos labregos parvos,
o que pasa é que as políticas se deseñaron desde arriba, como segue pasando, e
tendo en conta só os beneficios do Estado. O discurso da autarquía económica,
da etapa anterior do franquismo, seguía pesando. E para acadar esa
autosuficiencia era fundamental a riqueza do monte. O Estado definía o monte
como de uso comunal, entón propiedade da administración. Pero en realidade era
monte veciñal de uso común, o que significa que tanto a propiedade como a
xestión é dos veciños.
De que modo esa actitude por parte do Estado
continúa hoxe, entón? A túa conclusión é que as protestas das mulleres no
franquismo tiveron un éxito relativo. Conseguiron cambios lexislativos a longo
prazo. Pero o uso do monte xa mudara para sempre.
É que o uso pasou de ser gandeiro e agrícola a
forestal. Como xa non daba tantos beneficios, a consecuencia foi o abandono do
monte. O éxodo rural tamén influíu moito, e agora temos os incendios que temos
porque o monte non se limpa, e porque se producen de moto intencionado tamén.
Pero si se están a producir experiencias interesantes de recuperación dos usos
do monte. Hai pouco tivemos un curso en Ribadeo sobre agroecoloxía, e parece
que si hai políticos que están entrando nese debate. Pero queda moito por
facer, e é certo que as políticas seguen deseñándose sen contar cos labregos.
A achega principal das mulleres, e o que distingue a
súa participación na loita é, segundo explicas, a cohesión comunitaria que
serviu de sostén ás protestas. As redes de amistade e solidariedade entre
veciños.
As mulleres son as que articulan as comunidades,
aínda agora. Aspectos da división sexual do traballo como o coidado dos fillos,
ou a responsabilidade sobre a economía do fogar, facilitan a aparición de
redes. As mulleres encargábanse do estraperlo, dos traballos de axuda mutua no
campo... Hai que ter en conta que moitos homes emigraran, e elas quedaran cos
fillos. Ademais as mulleres gardan a memoria da tradición de loita agraria.
Os obxectivos non eran políticos, se por isto se
entende o derrocamento da ditadura. Era máis ben manter o status dos labregos,
ou tal como explica Ramón Villares manter a súa posición social e o seu control
da terra. Pero a conflitividade social si tivo consecuencias políticas, segundo
conclúes. Como foi?
A cuestión é que se producía unha contradición
evidente entre o discurso do réxime o seu xeito de actuar. Porque se presentaba
como pro-mulleres e pro-agro, e despois atacaba as mesmas persoas que dicía
defender: as mulleres labregas. E isto foi aproveitado polas formas de
disidencia política. O xornal voceiro do PC, por exemplo, publicaba noticias
sobre as protestas galegas no campo. De igual xeito, o ideal de muller da
Sección Femenina era cuestionado pola propia realidade: as mulleres labregas
traballaban fóra da casa, -as propias autoridades ofrecíanlles traballo en
concepto de xornais-, e saían á esfera pública para defender os seus intereses.
As mulleres non eran, dis, nin completamente
dependentes nin completamente autónomas. Pero o que está claro é que non foron
submisas e servís, como a propaganda franquista afirmaba. Por que en Galicia
houbo certo espazo para a protesta, entón?
Non eran de todo autónomas porque legalmente non
podían selo. Para emprender calquera acción xudicial, por exemplo, dependían do
pai ou do marido. Pero tampouco eran totalmente dependentes, como se defendeu
desde unha tradición androcéntrica. No caso de Galicia, ocorre que a represión
non foi igual que por exemplo en Andalucía ou no Levante, onde a resistencia ao
golpe foi máis forte.
A investigación de ‘Nomes e Voces’ está a demostrar,
porén, que a represión foi moito maior do que se pensou durante moito tempo.
Si, claro, houbo moita represión,
pero neste caso estamos a falar de aldeas pequenas, nas que os labregos
conseguiron mesmo enfrontarse á Garda Civil. Hai moitas cousas por estudar
aínda, de todos os xeitos.
Ningún comentario:
Publicar un comentario