09.01.2011 Xavier
Valiño é o primeiro investigador que indaga na censura na produción fonográfica
durante o Franquismo. O resultado? Unha inmensa tese doutoral dirixida por Xosé
Luis Barreiro Rivas. Conta, por exemplo: “Se a portada de Sticky Fingers dos
dedos graxentos saíndo dunha lata de melaza é exclusiva de España e toda unha
peza de coleccionista –conta–, no resto do mundo os ‘dedos graxentos’ dos
Stones referíanse a algo ben distinto, á masturbación, envolvida a súa portada
pola fotografía duns cinguidos pantalóns vaqueiros ,deseñados por Andy Warhol,
aos que se lles abría a cremalleira para descubrir os calzóns de Joe
D’Allessandro, actor fetiche de Warhol”.
TEXTOS: MARGA TOJO
Un cu de muller convertido
no traseiro dun elefante, un magreo na ducha oculto a machado
tras unhas letras ou a psicodélica prominencia pectoral dun paxaro cernada a
rentes. Son algunhas das proezas creativas da censura franquista sobre a
produción fonográfica. Cancións, portadas e contraportadas de vinilos e
casetes, eran clasificados na Dirección Xeral de Radiodifusión e Televisión
como ‘radiábeis’ ou ‘non radiábeis’, mentres que a Dirección Xeral de Cultura
facía o propio coas letras. Claro que se Celso Emilio Ferreiro esquivou a
tesoira por ‘sutil’, polas porterías mentais dos examinadores tamén se podería coar,
como de feito aconteceu, algunha que outra perla musical. Por que senón se
editou na ultracatólica España o vicioso tema da Velvet Underground I’m
waiting for my man (Espero polo meu home)? A razón é que o censor
non atopaba "nada obsceno". Exactamente dicía: "O contido refírese
a unha rapaza que espera sempre o seu home con vinte e seis dólares na man.
Sempre ten que esperalo". Efectivamente, só que a muller podía ser un home
e o marido non chegaba rezagado para ir aos bailes, senón que era en
realidade o seu camelo.
A Xavier Valiño (Cospeito,
1965) xa llo advertiu o seu titor, Xosé Luis Barreiro Rivas, ao comezar a tese:
"Teña en conta que ao final vai ser vostede o maior especialista do mundo
neste tema". É o primeiro investigador que se mete nun fregado, que,
a diferenza do cine e da literatura ficara ignorado polos académicos. Agora,
grazas a este traballo Censura na produción fonográfica durante o franquismo
–xa aplaudido en tribunal– , e que axiña verá a luz en forma de libro na
Editorial Milenio, os amantes do sonoro poden aprender con humor os corenta
anos de memoria histórica roubada ou manipulada polos zafios dedos do batallón
censor, que fozaba na banda sonora dunha época convulsa.
"Se, a portada de Sticky
Fingers dos dedos graxentos saíndo dunha lata de melaza é exclusiva de España
e toda unha peza de coleccionista –conta Valiño–, no resto do mundo os ‘dedos
graxentos’ dos Stones referíanse a algo ben distinto, á masturbación, envolvida
a súa portada pola foto duns cinguidos pantalóns vaqueiros deseñados por Andy
Warhol aos que se lles abría a cremalleira para descubrir os calzóns de Joe
D’Allessandro, actor fetiche de Warhol". Estas eran as pautas: "Ataca
a moral e o dogma? A Igrexa e os seus ministros? O réxime e as súas institucións?
As persoas que colaboran ou colaboraron co réxime? As pasaxes censurábeis,
cualifican o contido total da obra?"
Inmoral, obsceno, de mal
gusto, erótico, pornográfico... Relata a tese de Valiño que a censura moral dos
textos da produción fonográfica durante o franquismo centrouse case
exclusivamente no sexo e en todo aquilo que tiña que ver coas relacións de
parella.
Exemplos: No disco Tapestry
(1971) de Carole King foron censurados algúns temas: I feel the earth move:
"canción lixeira, aínda que as palabras non son reprobables, o seu clímax,
moi apaixonado, pode facer que a interpretación resulte forte". It’s
too late (É demasiado tarde): "as palabras teñen dobre
interpretación, o que o fai perigoso". Where You Lead (Onde me
guíes): "remata na última estrofa citando en forma moi directa relacións
íntimas". Will you love me tomorrow (Hasme amar mañá?):
"inmoral". O termo erotismo é empregado unha e outra vez como no caso
das cancións It’s so hard (É tan duro) e Oh Yoko! (Oh,
Yoko!) do disco Imagine (Imaxina, 1971) de John Lennon. Da
primeira, o responsábel do servizo resalta: "Oh, Yoko! O meu amor
acenderache no medio do baño". Da segunda, os versos sinalados son estes:
"Tes que ter satisfeita a túa muller. Pero é tan duro, realmente é
duro".
Un caso curioso é o da
canción Je t’aime... moi non plus ("Ámote... eu tampouco),
single compartido por Jane Birkin e Serge Gainsbourg, e que foi un escándalo en
toda Europa polos arquexos da súa cantante feminina. No Estado español, ao
chegaren todas as cancións para seren visadas pola censura cos seus textos,
autorizábanse sempre as que fosen instrumentais.
E iso é o que pasou neste
caso; no expediente queda claro que "se aceptan como autocensuradas, a
reserva da audición do disco". Unha vez publicado o disco, e despois de
descubrirse os seus arquexos, foi retirado da circulación.
Por outra banda, a censura
tamén se aplicou ás portadas. Tal como escribe Valiño, todo artista que se
prezase coidaba con esmero as cubertas dos seus discos, pensadas e deseñadas
ata o menor detalle por deseñadores gráficos coa intención de expresar a
intención artística e rupturista do grupo musical. Os grupos de rock psicodélico
e sinfónico focalizaron o seu interese artístico e promocional no formato do LP
con esmerado deseño, convertendo estes álbums nun luxo inimaxinable apenas uns
anos antes, relegando así o single á promoción dos éxitos nas radiofórmulas. En
1954, discos Columbia fabricou en España os primeiros discos microsuco de
vinilo. En poucos anos, o disco de catro cancións ou "estendede play"
revolucionou o mercado da música moderna e a concepción do deseño das súas
cubertas. Xunto aos novos portadistas españois, irromperon os mellores deseñadores
internacionais, que deron unha nova dimensión á arte gráfica e publicitaria dos
anos do desenvolvemento acelerado español. A finais dos anos 50 apareceron os
primeiros programas radiofónicos e revistas musicais: Discomanía e Discomoder.
A continuación apareceu a revista Discóbolo, publicándose xa en negro e
branco ou viradas en cor sepia. Xa entrados os anos 60 empezáronse a publicar Teleguía,
Mundo Novo, Fans ou Fonorama, editadas xa en cores e papel
cuché. Os discos pequenos foron os primeiros referentes modernos da xeración
nacida tras a Segunda Guerra Mundial. Xunto ao tocadiscos de maleta e o pequeno
transistor, os discos microsuco son o fetiche que simboliza a evolución da
sociedade de posguerra, sobre todo para os novos españois que accedían, tras décadas
de guerras e o período da autarquía, á sociedade de masas e ao consumo dos
novos electrodomésticos.
E, pouco a pouco, a medida
que aumentaba o poder adquisitivo da sociedade española, foron aparecendo os
tocadiscos estéreos, as novas cadeas con altofalantes e os discos grandes ou
LP. Coa popularización do long play, os discos pequenos deixaron de ocupar o
lugar central nas discotecas, ata que desapareceron a comezos dos anos 70. En
medio mundo, a aparición do LP Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Cllub Band de los
Beatles no ano 1966 marcou o inicio dese cambio sociolóxico. O LP converteuse
no obxecto máis prezado dos mozos, e aquela portada, deseñada polo artista pop
Peter Blake, converteuse nun referente imprescindible para artistas e músicos
dos anos 60.
Como exemplos, relata o
autor o álbum Sabbath Bloody Sabbath de Black Sabbath, no que a portada
internacional co xigantesco demo e o número de Satanás ben visible, o 666,
presidindo unha cama na que se podían ver varios homes e mulleres espidos, foi
substitúe pola fotografía da contraportada do orixinal, cun home que dá a
impresión de estar no seu leito de morte e varias persoas ó seu redor que
parecen chorar a súa desaparición.
A censura dos cartafois
dos vinilos non acaba nas portadas dos discos, senón que tamén afectaba as
contraportadas, cartafois interiores desplegábeis, pósters ou libretos
interiores. Por exemplo, o póster eliminado no White Album de The
Beatles, para non mostrar a Paul e John medio espidos en fotos ou debuxos, ou
os libretos de Red Rose Highway de Wings, cambiando unhas fotos de modelos
espidas por outras repetidas do grupo. O máis memorábel, segundo escribe Valiño,
é o libreto interior de Quadrophenia de The Who, no que alguén tivo que
investir moitas horas pintando bikinis e bragas a unha chea de fotografías de
mozas espidas que aparecían colgadas no dormitorio do protagonista. Nas
contraportadas elimináronse textos conflitivos, como o que aparecía en Radio
Ethiopia de Patti Smith ou o do álbum John Wesley Harding de Bob
Dylan, que foi substituído por unha biografía máis inocente. Na contraportada
de Ponte sobre augas turbulentas de Simon & Garfunkel intentouse
tapar de forma un tanto chafalleira as palabras ‘making love’ (‘facendo o
amor’), mentres que na de Below The Belt de Boxer a explícita imaxe da
entreperna da moza quedou cuberta por un cinto de boxeo; curioso nun disco que
mostraba un par de peitos por primeira vez no Estado español nunha portada.
Outra forma moi socorrida
de evitar problemas foi a de eliminar os cartafois despregábeis ou substituílos
por outros. Case todos os discos de Ohio Players de mediados dos 70 sufriron en
España algún tipo de amputación nos seus cartafois. Por suposto, di Valiño, por
aquí non vimos o coche-falo de For Ladies Only de Steppenwolf, as
mulleres espidas nun prado de The Black Man’s Burdon de War ou o David
Bowie semiespido en Aladdin Sane. "Pero de aí a pintarlles tres
calzóns grises case inapreciábeis recatados espidos nunha palleira dos compoñentes
de Grand Funk no cartafol despregable de We’re An American Band aínda
hai un treito."
Algo similar ocorreu cos
cartafois interiores desaparecidos en varios discos: o carneiro nun caldeiro do
Goats Head Soup dos Rolling Stones ou as palabras tachadas no Minstrel
In The Gallery de Jethro Tull. Tamén sufriron amputacións o troquelado de Two
Sides Of The Moon de Keith Moon, a tenra foto da líder de Mama Lion
aleitando un cachorro de león en Preserve Widlife -totalmente
relacionada co seu título (Preservemos a vida salvaxe)- ou a foto da moza
espida que podía verse a través da Thunderbox de Humble Pie, substituída
por unha ampliación da súa cara.
Están, ademais, todos
aqueles discos que apareceron con cancións de menos porque era a única forma de
poder editalos tras a censura dalgún dos seus temas. Entre eles cóntanse The
Beatles, Rolling Stones, Lou Reed, David Bowie, The Who, Jethro Tull, Frank
Zappa, Jimi Hendrix, Leonard Cohen, Can, Bread, Donovan, Nilsson, Nazareth,
Crosby, Stills, Nash & Young ou até os inocuos The Osmonds. Quizá o caso máis
curioso sexa o de Doutor Pop, aos que obrigaron a retirar o seu single Sofía
e cambiar o título e as mencións na letra por Lucía, para evitar ofender
á futura Raíña do Estado español.
Valiño deixa para o final
un dos máis memorábeis. Trátase do disco The Classic German Rock Scene
de Embryo. O grupo, que titulara unha das súas cancións Espangna si, Franco
non no seu disco Rate, intentou facer unha xira polo Estado en 1972.
Aquí o título desta canción quedou reducido pola censura na contraportada a Espangna
si, -así, con coma incluída, como dando a entender que ao título lle
faltaba algo- no recompilatorio dos seus dous primeiros álbums baixo o título
de The Classic German Rock Scene para poder publicarse, pero ninguén,
especialmente o censor, reparou en que no cartafol interior se reproducía
integramente o título completo, comentando, ademais, os seus problemas coas
autoridades españolas.
Ao editarse de novo en
España xa morto Franco, o grupo retitulouno Espangna se, Franco finished
(España si, Franco acabado). "E esa é a frase que mellor pode
concluír este repaso pola absurda censura nos vinilos daqueles anos: España si,
Franco acabado".
Censura: un traballo que
se fai pola tarde
A existencia de curas, ex
curas e ex seminaristas nos organismos censores non debe estrañar se se ten en
conta que o xefe de Ordenación Editorial foi, entre 1954 e 1974, Faustino Sánchez
Marín, un ex seminarista. Explica Valiño que entre os compoñentes dos distintos
equipos de ‘lectores’ de temas musicais predominaron tradicionalmente elementos
clericais, militares en activo ou na reserva e, antes da Lei de 1966, ex
combatentes da División Azul. Case nada. Eran adscritos á censura de libros
–Dirección Xeral do Libro– aos que se lles ofreceu a posibilidade de facer a
mesma actividade coa produción fonográfica en horario de tarde, cobrando horas
extras. Habitualmente, dedicábanlle dúas horas polas tardes. Os censores eran:
Hermógenes Rodríguez Rodríguez, Carlos Colorado, Eusebio Ceballos e Gregorio
Solera. En principio, todos os expedientes de textos en inglés, francés e
italiano –estes dous últimos idiomas representaban unha proporción ínfima en
relación ao inglés– deixábanllos a Gregorio Solera. Todos os textos en castelán,
catalán e, posibelmente tamén, en vasco, eran supervisados por Eusebio
Ceballos.
‘Good Vibrations’: "A
letra pertence aos ambientes dos grupos USA drogadictos do lumpen cuxa filosofía
é o sexo"
A canción Good
Vibrations (Boas vibracións), o tema de The Beach Boys, presentouse
a consulta voluntaria formando parte dun disco predominantemente instrumental
titulado Good Vibrations (Boas vibracións, 1971) do intérprete
Hugo Montenegro. Nese álbum só había catro cancións cantadas, entre elas este Good
Vibrations, que foi censurada polo seu "sentido totalmente erótico, no
que se subliman as excitacións sexuais", segundo o censor.
A este comentario engadíaselle
o seguinte: "Esta letra pertence aos ambientes dos grupos USA drogadictos
do lumpen: os HIP –hippies– cuxa filosofía está baseada no sexo. A acción
sexual segundo os seus efectos determina a bondade ou maldade da acción. Por
iso é polo que esta subclase USA que está tratando de cambiar radicalmente a moralidade
USA se converteu nunha ameaza social. A letra fala de
‘good vibrations’ –boas
vibracións– fronte a ‘bad vibrations’ –malas vibracións–, que equivale ós actos
sexuais. Esta filosofía non é coñecida polo público español pero aínda e todo,
se se ten en conta que o disco é para a mocidade e que está nun inglés no que
se entende demasiado facilmente a letra e que psicoloxicamente as ‘vibrations’
se asocian inmediatamente ó orgasmo, creo que daría pé a moitísimos mozos a
bailar por parecer graciosos en forma procaz. Considero, ademais, que a súa
autorización daría pé a que as revistas de tipo musical a ofrezan a letra en
castelán. Por todo iso, considero que non debe autorizarse".
Fraga, un rei da censura
Se se pensa nas cancións
consideradas "non radiábeis" durante o mandato de cada un dos oito
ministros dos anos nos que se enviaron esas relacións ás emisoras radiofónicas
de todo o país, os resultados serían os seguintes:
- Rafael Arias-Salgado e
de Cubas: 689
- Manuel Fraga Iribarne:
1.497
- Alfredo Sánchez Bella:
1.537
- Fernando de Liñán Zofio:
207
- Pío Cabanillas Gallas:
41
- León Herrera Esteban:
178
- Adolfo Martín-Gamero
González-Pousada: 125
- Andrés Reguera Guajardo:
69
The Doors: 'Touch me'
(singe de 1968 prohibido en España)
Textos gramofónicos
cualificados como "non radiábeis" pola Dirección Xeral de Radiodifusión
e Televisión: Con esta expresiva denominación prohibíronse para a súa radiación
pública, dende o 16 de setembro de 1960 até o 9 de outubro de 1977, 4.343 cancións
en España. As listas elaborábanse a partir das copias dos discos gravados
enviados á Dirección Xeral en cumprimento da norma 4ª da circular emitida o 6
de xuño de 1960 e remitida a todas as compañías discográficas que obrigaba a
entregar dúas copias dos discos editados para os efectos da súa comprobación e
visado Unha vez comprobados os discos, as listas enviábanse multicopiadas a
todas as emisoras do país. Xa nas emisoras, as formas que tiñan cada unha delas
de evitar a difusión deses discos eran de diversa índole, especialmente en
Radio Nacional: dende escribir enriba da portada do disco e na etiqueta
interior as palabras "non radiábel ou prohibido" até relar o vinilo
cun punzón, facéndoo practicamente inservible, ou, tamén, pegándolle enriba
fita adhesiva. Como exemplo, o single de The Doors Touch Me (Tócame),
no que queda ben claro, tanto por unha etiqueta adhesiva colocada enriba coma
polo texto escrito á man, que estaba prohibido.
"Dous censores morreran, un tiña alzhéimer,
e o cuarto, que estaba vivo, explicoumo todo"
Como se meteu neste tema,
tiña constancia da censura pola súa colección de discos?
Saber o que sei seino
agora despois de dedicarlle dez anos. Empecei porque sabía que existía algunha
portada que saíra distinta en España ao resto do mundo, pero non sabía se
realmente fora por motivo de censura, e quería probalo cientificamente. Cando
comecei non sabía se tería absolutamente nada, sequera un par de páxinas sobre
o tema, pero inicei a investigación coa idea de descubrilo.
Atopou estudos previos?
Había moitos estudos sobre
a censura no cine, na literatura ou nos medios de comunicación, pero ningún
sobre a música. Primeiro, atopei a normativa, que obrigaba as compañías a
enviar a consulta previa da censura os discos, co que xa tiña por onde empezar.
Despois perseguín durante meses os partes dos censores, se é que existían.
Remexín por todo tipo de organismos públicos, até chegar ao Arquivo da
Administración do Estado en Alcalá.
Meterse a investigar nun
arquivo da época... Iso debe requirir bastante paciencia.
Alí, como teñen un sistema
curioso de catalogación e miles de quilómetros de andeis con documentos, tiven
que empezar a pedir caixas e caixas durante meses, e ir descartando fondos do
catálogo até que apareceu unha caixa cos partes. A partir de aí foi máis doado
atopar as outras, até velas todas. Apareceron todas as listaxe de cancións
censuradas e os partes, onde os catro censores que traballaron nisto deixaron
anotadas as súas razóns para censuralas, aínda que a eles non lles deron
criterio ningún polo que guiarse. Chamei a todas as persoas da guía telefónica
de Madrid que coincidían con eses catro nomes dos partes: dous estaban mortos,
un tiña alzéihmer e había un cuarto censor vivo que, ademais, prestouse a
explicarme no ano 2003 todo sobre o seu traballo, aínda que despois xa non
quiso falar cunha rapaza que se interesou tamén pola censura dos cantautores
zaragozanos.
E as portadas tamén
estaban nas caixas?
As portadas tamén pasaron
polo mesmo servizo de censura, pero como non entraban nas caixas nas que se
arquivou todo, tiráronas. Así que a única forma de descubrir cales foron
censuradas foi contrastar as que se editaron aquí coas que saíron fóra, para
ver as diferenzas. Cando empecei intuía que puideran censurar cinco portadas,
pero neste tempo cheguei a descubrir máis de cen, coa axuda de coleccionistas,
xornalistas, afeccionados e tendas de discos. Grazas a esas tendas e, sobre
todo, a internet, puiden reunir a maioría delas, na súa versión española e
estranxeira. Hai unhas poucas que aínda se resisten, pero sigo niso. Xa me
propuxeron facer exposicións por toda España a partir da primavera.
Vostede escribe na tese:
"Chama a atención que, unha vez desaparecido Franco, nada pareza cambiar
na estrutura e organización da censura fonográfica, repetindo esquemas do
pasado e mantendo como obxectivo o control da produción discográfica que,
durante os anos precedentes, fora vendo como cambiaban unicamente os organismos
que exercían ese control, máis especializado cada vez, probablemente en
resposta a unha crecente demanda de publicación dende finais dos anos 60 por
parte das empresas discográficas. A censura na produción discográfica podería
entenderse desaparecida grazas ao Real Decreto-Lei 24/1977203, que establecía
no seu artigo 1 a liberdade de expresión e o dereito á difusión de informacións
por medio de impresos gráficos ou sonoros. Porén, non foi así, xa que esta
liberdade de expresión quedaba condicionada polas "limitacións
establecidas no ordenamento xurídico con carácter xeral", co que non se
derrogaban expresamente as atribucións na materia do Ministerio". Hoxe
censúrase?
En
España moito menos, dende logo, e por sorte sábese moi rápido cando sucede
(caso de Las Vulpes, nos 80, ou o grupo que o ano pasado criticaba ao Rei). Fóra
é máis habitual, especialmente nos Estados Unidos, onde lles poñen etiquetas
aos discos avisando do seu contido, néganse a vender discos con determinadas
portadas ou non programan determinadas cancións.
Ningún comentario:
Publicar un comentario