U-las lesbianas?

Historicamente invisíbeis, as mulleres homosexuais en Galiza "teñen medo a saír do armario" "A sociedade ignora que existimos porque non hai referentes", relatan

MARGA TOJO . SANTIAGO

FOTO: AXENCIAS

"Os homosexuais sufrirán na súa loita unha opresión común", escribía Victoria Sau no ano 1979, "pero as lesbianas padecen ademais unha dobre discriminación, tamén por seren mulleres". Máis de trinta anos despois, a situación legal mudou –á cabeza, o Estado español tras a aprobación do matrimonio homosexual–, pero, socialmente, a afirmación de Sau continúa vixente. A Lei de perigosidade social de 1970, que pesaba por "escándalo público" con internamento en centros de reeducación e até con desterros queda abolida en 1986. Porén, as conciencias non superaron unha histórica invisibilización das mulleres lesbianas, practicamente sen referentes públicos e hoxe moito máis ocultas e marxinadas que os homes homosexuais. Por que acontece isto? "Que unha muller recoñeza ser lesbiana é un choque social moi grande, xa que racha con todos os esquemas que vimos repetindo dende hai séculos. Unha muller lesbiana está elixindo, está rompendo coa familia tradicional, cos roles que lle corresponden como muller". Asegúrano E.P., da asociación Nós Mesmas, L. V., do Colectivo Aturuxo e unha outra compañeira ‘anónima’ da Rede feminista galega ás que lles preguntamos pola situación da mulleres homosexuais en Galiza.

A investigadora Mónica Bar Cendón, autora de Feministas galegas. Claves dunha revolución en marcha, fala tamén da discriminación da lesbiana dentro dos movementos feminista e homosexual. "Pode ser que hoxe grazas ás leis, e non ao feminismo, mágoa, as lesbianas sexan algo máis toleradas ou tidas en conta dentro do propio movemento homosexual". E, referíndose ao nacemento de asociacións a prol da loita gay, a finais dos 70, considera que "o sector lesbiano, malia ir medrando e visualizándose nas asembleas non deixa de ser un grupo marxinado dentro do propio grupo. Había certa inercia nalgunhas feministas heterosexuais, herdada dos partidos de esquerdas, de non tomar en serio as reivindicacións das lesbianas e, incluso considerar a homosexualidade, tanto feminina como masculina como ‘vicio burgués’. De feito, as lesbianas queixábanse de soportar a 'ditadura heterosexual' nas discusións sobre sexualidade dentro das organizacións". Segundo lle contaba Chicha Nóvoa, da Asemblea da Coruña, "tremendas eran as discusións sobre os orgasmos vaxinais; non era militante dicir que non existía, imaxínate que nivel". Mudarían as cousas?

Cal é a situación das mulleres lesbianas en Galiza?

Poderíase dicir que a palabra que mellor define a nosa situación é a 'invisibilidade'. A muller lesbiana en Galiza ten medo, dubida, non se atreve a saír do armario. A carencia de autoestima, de referentes e a dobre discriminación –por ser muller e lesbiana– son factores que conforman a invisibilidade. 

Por outra banda, non queremos xeneralizar posto que tamén é certo que hai moitas mulleres en Galiza que viven abertamente a súa sexualidade, o problema radica na sociedade que segue sen ver o lesbianismo como unha orientación sexual máis, con toda  a estigmatización que isto implica.

Dentro do colectivo LGTB, a transexualidade é a peor parada socialmente, marxinadas, inexistentes, sen practicamente ningunha vía laboral. Porén, como vostedes din, as mulleres lesbianas son o colectivo máis invisíbel. Por que?

Seguindo a liña da resposta anterior, padecemos unha dobre discriminación. Se a muller segue estando nun segundo plano no ámbito social, laboral, etc., que a súa opción sexual rache coas 'normas' heterosexistas impostas socialmente –hai quen diría tamén bioloxicamente– fai dela, de nós, un grupo 'minoritario' que non desexa vivir conforme á sociedade e que, polo tanto, é mellor rexeitar e se como mulleres xa nos custa erguer a voz, como lesbianas moito máis aínda, xa que hai que derrubar moitos muros invisíbeis.

Destacariamos tamén que, dentro da transexualidade, o home transexual segue estando moito máis invisibilizado que a muller transexual, isto é debido unha vez máis ao mesmo, o home transexual acaba de recibir unha educación e unha socialización como muller –na meirande parte dos casos– nunha sociedade heterosexista, polo que a invisibilidade deles poderíase comparar coa das mulleres lesbianas.

Os homes homosexuais libraron a súa batalla deixándoas de lado? Vostedes séntense abondo apoiadas e representadas no colectivo LGTB?

Vivimos nunha sociedade patriarcal, na que a muller segue a asumir unha posición de submisión, que tamén se fai patente dentro do colectivo LGTB. Malia que cada vez hai un maior apoio e unha maior visibilidade dentro do colectivo, ben é certo que aínda queda moito camiño por recorrer.

Nas organizacións mixtas que se dan dentro do colectivo LGTB a presenza física dos homes é moito maior cá das mulleres e a súa voz é a que máis soa e se escoita. Polo tanto, en moitas ocasións,  a situación do home homosexual úsase de referente dentro do colectivo deixando afastadas as peculiaridades do resto de grupos que pertencen ao movemento LGTB.

O rexeitamento provén tamén das mulleres heterosexuais?

Si, por exemplo, Nós Mesmas é unha asociación formada na súa maioría por rapazas de entre 20 e 30 anos. Debido ao momento histórico que nos toca vivir pola nosa idade, a xente pode pensar que a nosa homosexualidade ou bisexualidade está aceptada fóra do movemento LGTB e nada máis lonxe da realidade. Neste sentido, queremos resaltar que non debemos illar as mulleres heterosexuais do resto da sociedade. Ben é certo que algunhas mulleres heterosexuais nos rexeitan, mais non é a súa orientación sexual o que fai que sexan receosas senón os estereotipos inculcados na nosa sociedade, a ignorancia en torno as orientacións e a sexualidade, a carencia de referentes, etc., que non só nos afecta a nós senón que tamén fai que o resto da sociedade non teña conciencia de que existimos porque non estamos en ningún medio abertamente. Malia todo isto, tamén temos que dicir que esta situación comeza a ser minoritaria xa que as novas xeracións teñen un concepto da sexualidade máis aberto e amplo.

Cal é a situación do lesbianismo ou do feminismo lésbico, como movemento?

O movemento en Galiza está pasando por malos tempos, as forzas que se uniron e loitaron por acadar a igualdade disolvéronse na súa maior parte debido, probábelmente, ás dificultades, tanto sociais como de organización, presentes en Galiza. A falta de apoio administrativo, o rexeitamento social que vivimos aquí, non ocorre noutras comunidades. O noso movemento é un traballo moi de fondo, de segundo plano, que pasa, moitas veces, desapercibido. E isto vivímolo día a día no noso caso concreto, como asociacións que abranguen unicamente o colectivo feminino, xa que a nosa loita está sendo moito máis cuestionada.

Por que practicamente non hai referentes públicos de mulleres lesbianas? A presión exterior, fóra do armario, por usar a terminoloxía máis estendida, é demasiado intensa?

Que unha muller recoñeza ser lesbiana é un choque social moi grande, xa que racha con todos os esquemas que vimos repetindo dende hai séculos. Unha muller lesbiana está elixindo, está rachando coa familia tradicional, cos roles que lle corresponden como muller, co que todo o mundo vai esperar dela, exponse a ser xulgada e rexeitada. Parece que queda un pouco 'anticuado' todo isto pero segue a ser así, e romper con todo tendo interiorizado un concepto de sociedade tan diferente, e sen ningunha axuda ou referente, é moi, moi difícil. Para a muller, foi moi longo o camiño cara ao recoñecemento social, cara a acadar a súa independencia do home e aínda non é algo que se conseguise en todo os ámbitos, como lesbianas estamos aínda máis atrasadas.

Historicamente, a muller non se chegaba nin a considerar o suficiente como para manter relacións afectivas e nin se pensaba en relacións sexuais con outras mulleres, isto favoreceu que, ao contrario dos homes, non fósemos perseguidas e puidésemos vivir a nosa orientación ocultas. Daquela, por suposto que se vivía mellor, pero agora? está claro que non. Isto provocou a situación na que vivimos, pero da que temos parte de responsabilidade xa que a mantemos en moitos casos. Vivir unha dobre vida, ou oculta, é máis fácil porque non tes que afrontar as situacións que poden derivar disto, mais provoca que carezamos de dereitos sociais, que a sociedade non remate de 'normalizar'  a nosa orientación, provoca que non existamos, e o que non existe non ten dereitos.

Ligar, atopar parella, é aínda máis complicado. Para relacionarse cómpre recorrer a lugares de ambiente ou ao asociacionismo?

"Onde podo atopar outras  mulleres lesbianas?","Como vou ligar cunha muller?". A homosexualidade ao estar estigmatizada vólvese inaccesíbel e tórnase difícil atopar referentes e espazos a través dos cales o lesbianismo pode facerse posible con normalidade. O 'ambiente' e os seus servizos convértense nunha das saídas de escape para poder exteriorizar a opción sexual. Non é o ideal nin é a fin do asociacionismo, pero dáse.

Para Muriel Rodríguez, unha histórica valenciana do feminismo, presidenta da escindida asociación Lambda, o problema agrávase co envellecemento. "A imaxe que se nos amosa hoxe dos gays agudiza a xa notábel tendencia actual de culto ao novo, potenciada até o extremo polo sistema político social imperante de consumo. Ser vello e homosexual dificulta o asunto".  Centos de miles de gays e lesbianas maiores de 65 anos viven no Estado español, a dobre discriminación da súa orientación sexual e do envellecemento. Non é que non teñan problemas, é que para as autoridades son invisíbeis. Agora están chegando á vellez as persoas que viviron a súa mocidade baixo o franquismo. É unha xeración que só puido saír do armario na súa madurez ou que optou por continuar na etapa da terceira idade coa vida oculta e silenciada que fragou nas décadas previas Na maioría dos casos de gays e lesbianas maiores –a situación das/os transexuais é aínda moito peor–, o principal problema é a soidade. "Moi poucos teñen fillos que se fagan cargo deles, e moitos romperon os vínculos coa súa familia para poder vivir a súa sexualidade con liberdade. Algúns crearon familias paralelas coas súas parellas ou amigos, pero en moitos casos as persoas que as forman son tamén maiores ou faleceron".

Para as representantes da asociación Nós Mesmas, do Colectivo Aturuxo e da Rede feminista galega, a situación mellorou, "pero hai que ter en conta que as leis por si soas non van facer que existamos e que a sociedade nos recoñeza como parte dela, algo que somos e fomos sempre, é dende nós mesmas dende onde ten que partir o cambio".

"Mädchen in Uniform", o primeiro filme

A primeira película que tratou o tema lésbico foi a alemá Mädchen in Uniform (1931) baseada na novela de Christa Winsloe e dirixida por Leontine Sagan. Conta a historia dunha colexiala chamada Manuela von Meinhardi e a súa paixón pola súa profesora Fräulein von Bernburg. Foi escrito e posteriormente dirixido por mulleres. Iimpactante en todas as contornas lésbicas alemás. Entre as cineastas lesbianas máis recoñecidas están Jamie Babbit (Pero son unha porrista), Patricia Rozema (Cando cae a noite), Léa Pool (Lost and Delirious), Rose Troche (The L Word) e Barbara Hammer. A película As horas (2002) enfoca o lesbianismo e o seu impacto social en tres épocas diferentes da historia.

Irresistíbel becho...

Outra vez Eros, o que afrouxa/ os membros, apárvame, doce/ e amargo, irresistíbel becho. (Safo). Esta, a primeira descrición das penas que o amor comporta, debémoslla a unha muller. Máis exactamente a unha muller que amaba outras mulleres. E é que para os gregos, o arco de Eros non só se tensaba inexorábelmente contra os elixidos, senón que o facía sen ningunha distinción de sexos. O mesmo que cativara a Helena e Paris, os arcanos eróticos ligan a Safo -cuxo lugar de nacemento, a Illa de Lesbos, substantiva a orientación homosexual feminina-, a Gongila, Agalide, as discípulas máis fermosas que, no círculo do que a poeta era "mestra" aprendían danza, canto e música, a cultura que os gregos reservaban ás mulleres antes de que as regras da polis, a nova organización cidadá as excluíse de toda participación na vida espiritual e intelectual.

Se unha das primeiras manifestacións literarias do amor homosexual se refire ao vínculo entre dúas donas, tras Safo, en Grecia, o amor lésbico deixa de ser cantado. Non podía ser doutro xeito, dado que ao fraguar as pautas da polis, as mulleres foran relegadas ao papel de reprodutoras, excluídas de toda forma de educación e, en consecuencia, de palabra. Nos séculos da cidade, a homosexualidade feminina desaparece como costume socialmente destacada. Porque, a diferenza da regrada pederastia entre os homes, a manifestación máis relevante da homosexualidade grega, o amor entre mulleres non lle interesa á cidade porque non constitúe un instrumento de formación.

Pero, sen dubidar da importancia do poema de Safo, hai quen sinala un outro texto. Investigadores sumerios traduciron tres poemas dunha muller chamada Enheduanna, quen expresaba a súa admiración e irritación cara a Inanna, Gran Nai, deusa da fertilidade e tecedora do destino. Tal como acontece con Safo, ou no caso da literatura galega renacentista, é de novo unha muller a inauguradora. Os poemas datan do ano 4000 a.C., están escritos sobre lápidas de arxila. A súa tradución xa fora publicada en medios académicos; con todo, fíxose unha nova tradución incluída no libro: Inanna, Señora del corazón más grande, publicado pola Universidade de Texas: "Ti exaltas os elementos/ Reúne en ti os poderes/Aprisiónoos no teu peito/ (...) Ouleas como o deus da treboada/ Cal semente languideces no chan/ Es río cheo que se precipita baixo a montaña/Es Inanna/ Suprema no ceo e na terra". Algúns estudosos queren ver neste o primeiro canto do amor lésbico. A lectura fica aberta.

1977. Fronte de Liberación Homosexual de Galiza

No ano 1977 nace na comunidade o movemento homosexual mixto. A FLHG, Fronte de Liberación Homosexual de Galiza, antes de saír á luz pública, participará en mobilizacións noutras partes do Estado como Cataluña, onde o movemento homosexual levaba xa tempo de bagaxe. O certo é que as súas tímidas incursións no público non se intensifican até o ano 1980 (fíxose referencia da presentación do movemento homosexual no festival feminista celebrado en Vigo, en xuño de 1980). Explíaco Mónica Bar Cendón en Feministas galegas. Claves dunha revolución en marcha.

Na prensa galega, a autora sitúa como pioneiro no tratamento da homosexualidade ao preiodista Fernando Franco do xornal vigués El Pope, cun artigo titulado "Homosexuales en Vigo, por una moral católica menos estrecha" que inclúe unha entrevista a un homosexual vigués.

Margarita Ledo , daquela directora de A Nosa Terra, entrevistara a Xosé M., da Fronte de Liberación Homosexual Galga para o semanario (16-22 de xuño de 1978). Pero as lesbianas seguen a ser invisíbeis até dentro do movemento e non é até o exemplar do mes de xullo de Galiza en Loita no que se fai referencia á formación do Movemento Homosexual de Galiza, cando se mencionan tamén ás lesbianas. E o día 13 de xuño dun ano despois, días antes da Primeira Manifestación do "Orgullo Gay", celebrada en Vigo, preséntanse en loita pública.

Continúa Bar Cendón explicando que quizais fora o desgaste xerado polas campañas de aborto, que parecía non ter fin, o que instalou nos grupos a necesidade de volver ao radicalismo e loitar por unha sexualidade libre que, daquela era un dos eixes básicos do feminismo. Nese estado de cousas, detalla, as lesbianas decídense a montar unha comisión propia dentro das organización. A de Santiago -meeting point do feminismo disperso por todo o territorio-, da AGM, comeza a formarse en novembro de 1981 e consolídase a principios de 1982. A imitación desa, créase a Comisión de Lesbianas da Asemblea de Mulleres da Coruña, no curso 1983-1984

Conta a investigadora que algunhas feministas "hetero", como Lourdes Arias, rexeitaban a "escandalosa afirmación" das lesbianas. "Co tema do lesbianismo pasaba como co tema do aborto: como houbo que dicir "todas abortamos", despois tivemos que afirmar "todas somos lesbianas", e claro, iso comezou a converter en gueto o movemento feminista".

Para Mónica Bar Cendón, que se cuestiona a obsesión polo corpo biolóxico do movemento queer, cómpre tamén reflexionar sobre a efectividade da fronte común de mulleres femistas e lesbianas co movemento homosexual. Froito desa fronte común, explica, emerxerán a finas dos 90 organizacións mixtas como Legais, en Vigo, ou o grupo "Raras somos todas". Nese encontro de colectivos asoma recentemente "Nós mesmas", de lesbianas e bisexuais, que reivindica tamén o galego e o humor. E para reivindicar os dereitos das persoas transexuais, fúndase en Galiza Transexualia, presidida pola carismática Laura Bugallo.

Marcela e Elisa, dúas mestras que casaron no 1901 na Coruña 

Grazas á pioneira lei de matrimonios homosexuais aprobada no ano 2005 no Estado español -cuxa continuidade foi posta en dúbida polo candidato do Partido Popular Mariano Rajoy no caso de gañar os comicios xerais do 2010-, as parellas do mesmo sexo puideron por primeira vez equiparar dereitos básicos de matrimonio e adopción. Pero este avance social ten un sorprendente precedente: Marcela e Elisa, dúas mestras de escola, casaron namoradas na Coruña en 1901. Pola Igrexa. Pero descubríronas e a xustiza perseguiunas, a prensa fixo trizas delas, a dureza da opinión pública ultraconservadora caeu sobre elas. Dúas mozas vestidas de negro, unha de home e outra de muller, que parecen unha "parella ao uso" da época e cuxa valente historia se recolle no libro Marcela e Elisa, Alén dos homes, na súa edición en galego de Narciso de Gabriel, catedrático e decano da Facultad de Ciencias de la Educación da Universidade da Coruña. A voda celebrouse o sábado 8 de xuño na igrexa coruñesa de San Jorge. Ás sete e media da mañá. Discreción. A parella fíxose un retrato no estudo do fotógrafo francés José Sellier. Como toda parella feliz. E ao día seguinte volveron a Dumbría na típica dilixencia da época. Unha señora que tamén ía dentro non se puido reprimir: "Se non é dona Elisa, é o diaño na súa figura". A mentira durou pouco. Así foi a primeira voda homosexual en España da que se ten constancia, 104 anos antes de que Zapatero promulgase a lei.

No 2009, en Galiza, contraeron matrimonio 92 parellas homosexuais. Na Coruña foron 46 (31 enlaces de homes e 15 de mulleres); en Pontevedra, 29 (18 masculinos e 11 femininos); en Ourense, nove e en Lugo oito. Nestas dúas últimas provincias, curiosamente, gañaron as vodas entre lesbianas (seis en cada caso). Os matrimonios entre persoas do mesmo sexo só supón o 0,85%. A maioría dos que queren casar fano nas cidades e algúns marchan fóra da Galiza. Se pensamos nas dificultades para recoñecer publicamente a homosexualidade nas cidades, no rural a problemática increméntase. E máis no caso das mulleres.

Historicamente, a maioría das activistas atopáronse nas cidades, sobre todo Compostela, moitas veces despois de vixar das aldeas de nacemento para estudar na universidade. En Lugo e en Ourense (e na Póboa de Trives, nos últimos tempos) convén destacar o labor concienciador dalgunhas organizacións feministas e na cidade das Burgas dun destacado activismo lésbico que indica que as cousas comezan a mudar.